00461

obrazić, nowe światło pada na nasze cierpienia i trudy, dopiero wtedy dochodzimy do wniosku, że są one nie do zniesienia”*.

Łatwo jest, oczywiście, odrzucić utopię „[...] pod -jak mówił w obronie Platona Kant - bardzo nędznym i szkodliwym pozorem jej niewykonalnoścrTirtakze pod tym pozorem, ze nie daje adekwatnego obrazu społecznej rzeczywistości. Takie krytyki utopii będą przeważnie zupełnie słuszne, ale jałowe i nieskuteczne. Utopię zniszczyć może tylko zmiana rzeczywistości, z której negacji ona wyrasta. Paradoksalnie mówiąc, przezwyciężeniem utopii może być tylko jej realizacja. U^pjęmie^ęąhzOTvaneJrwają~bezjYZględu.naJiczbę „racjona 1 nyclu_argumentów, jakie się. przeciwko nim kieruje,

Nie sądzę jednak, iż należy uchylić problem poznawczej wartości utopii. Znajdujemy w nich nie tylko świadectwa „najgłębszego stanu ducha danego społeczeństwa”, ale również elementy społecznej wiedzy, trafne sądy o rzeczywistości, co prawda pomieszane zawsze z sądami o powinnościach, a także pospolitymi głupstwami. Pod tym wszakże względem utopie nie są bynajmniej wyjątkiem: pomieszanie podobne cechuje także wiele dostojnych systemów naukowych, których cała wyższość nad utopistami polega nierzadko na tym, że ich twórcom nie przychodzi do głowy możliwość wyjścia poza to, czego można dotknąć; trzymają się faktów nie dlatego, że są tacy „obiektywni”, lecz dlatego, że uważają, że to właśnie one są tym, co być powinno po prostu dlatego, że są.

’ Cyt. wg antologii Filozofia egzystencjalna w opr. L. Kołakowskiego i K. Pomiana. Warszawa 1965, s. 348.

Nikt nie zbadał jeszcze, niestety, wkładu myśli utopijnej w rozwój wiedzy o społeczeństwie, ale - jak wolno przypuszczać - był on znacznie większy, niż może się to wydawać na pierwszy rzut oka.

Po pierwsze - w systemach utopijnych znajdujemy niemal z reguły takie lub inne wypowiedzi na temat tego, czym jest społeczeństwo^jakim podlega.zmianom, co te zmiany powodują, na jakie grupy społeczeństwo się dzieli, jaką rolę odgrywa w nim, na przykład, podział pracy itd.

Po drugie - nawet wtedy, gdy.ną_py.tania4akie_nie ,jQdpowiada-się-wprost,.jakieś odpowiedzi są zawarte w utopiach w formie motywacji określonych rozwiązań ustrojowych proponowanych jako najbardziej korzystne. Tak więc na przykład z postulatem likwidacji państwa czy własności prywatnej łączą się na ogół dające się odtworzyć opinie na temat roli i skutków społecznych tych instytucji.

Po trzecie - wreszcie - takie^ub inne założenia teoretyczne ujawnić .możnaTownież.wrrbzmaitych-nader szczegółowych rozważaniach utopistów o pożądanej organizacji społeczeństwa. Jeśli na przykład Platon dowodzi potrzeby państwowej kontroli nad poezją i muzyką, to daje w ten sposób wyraz nie tylko swemu systemowi wartości, lecz również teoretycznemu przekonaniu, iż społeczeństwo jest powiązaną wewnętrznie całością i zmiana w jakiejś jednej dziedzinie życia pociąga za sobą nieuchronnie łańcuch zmian we wszystkich innych dziedzinach.

Powtarzam zresztą, że problem wymaga dopiero zbadania. Odpowiednie studia mogą nas doprowadzić do wniosku, że utopia jest także szczególną postacią społecznej teorii, a w każdym razie przyczyniała się w pewnych epokach walnie do jej rozwoju. Z pewno-

237