00462

ścią odegrała doniosłą rolę w kształtowaniu postawy naukowej, budząc krytycyzm wobec tradycyjnych autorytetów oraz rozwijając wyobraźnię.

Kto wie, czy na przykład bez wizj^społeczeństwa bezklasowego..mogłą się ukształtować^teoria klas i konfliktu kjasowego. Wolno w każdym razie przypuszczać, że zależność była tutaj dwustronna. Odnotowuję jedynie problem, gdyż jego rozwinięcie wymagałoby wkroczenia w skomplikowaną dziedzinę historii wiedzy społecznej, co w ramach tej książeczki nie jest ani możliwe, ani konieczne. Chodzi mi wszakże o podkreślenie potrzeby ostrożności w odmawianiu utopiom wszelkiej wartości poznawczej.

Wszelka zresztą, krytyka utopii wymaga, moim zdaniem, znacznej przezorności; „[...] jaki bowiem -pisał słusznie Kant - może być najwyższy stopień, na którym ludzkość musi się zatrzymać, i jak wielka jest przepaść, która z konieczności ieżeć będzie między ideą a jej wykonaniem, tego nie może i nie powinien nikt określać, właśnie dlatego, że wolność jest tym, co może przekroczyć każdą podaną granicę”¹.

Doceniając społeczną rolę utopii; a nawet sympatyzując w gruncie rzeczy z utopizmem, nie podobna jednak akceptować go bez zastrzeżeń. Stąd nuta sceptycyzmu przebrzmiewająca stale w tej książce, stąd lojalne przedstawienie argumentów krytyków utopii. Warto może na końcu ujawnić podstawy i granice owego sceptycyzmu. Wywód ten adresowany będzie, oczywiście, do utopistów, nie zaś do ich przeciwników, których do sceptycyzmu namawiać nie trzeba.

Otóż, po pierwsze, czytelnik.zwrócił zapewne uwagę, iż podkreślam w książce notoryczną rozbieżność pomiędzy ludzkimi zamiarami i praktycznymi skutkami ludzkiej działalności, między intencjami aktorów i faktycznym przebiegiem przedstawienia. Jeżeli ów czytelnik jest sam aktorem, posądzi mnie, być może, o podsuwanie mu myśli o daremności jego wysiłków. Nic fałszywszego, ponieważ, po pierwsze, bez aktorów nic. w ogóle nie działoby się na scenie, po drugie zaś, owe skutki nie zamierzone, lub nie całkiem zamierzone, bywają i tak stokroć lepsze niż to, przeciwko czemu zaczęliśmy grać. Oczywiście, zawsze w jakiejś mierze ryzykujemy, ale ryzykiem jest także brak działania - w pewnych sytuacjach społecznych ryzykiem zapewne największym.

Mógłby mnie ktoś zapytać, dlaczego w ogóle tę sprawę podnoszę. Czy nie lepiej poczekać, aż każdy sam wyzbędzie się złudzeń lub będzie miał szczęście zachować je do końca? Nie wydaje mi się to słuszne, ponieważ ludzie nieświadomi ryzyka nie umieją przegrywać: każda porażka, każde niepowodzenie pcha ich w stronę rezygnacji. Człowiek, który wie, że wygrać nie jest łatwo, potrafi w razie niepowodzenia zaczynać od nowa. Tego właśnie wielu utopistów nie umiało.

Po drugie, sympatyzujący z utopizmem czytelnik dostrzec może w tej książce niemiłe dla siebie przekonanie, że nie istnieje żaden społeczny absolut, choć -jak mówi poeta - „jest prawda wznoszenia rzeczy nowych i lepszych”. Nie będę ukrywał, że wiarę w absolut uważam za groźną. Ci, których ona natchnęła (a historia podaje nam aż nadto wiele odpowiednich przykładów), skłonni są do nieludzkiej rozrzutności przy wyborze środków mających prowadzić ich do celu, płacą każdą cenę bez rozrachunku zysków i strat społecznych, a przez to zmniejszają realność celu samego. To

239

1

|. Kant. Krytyka czystego rozumu. Warszawa 1957. t. 11. s. 26.