10013

LWI WSTĘP

na cały ich kompleks starcza recepta nioralistyczna⁶⁴ m dy. zgodnie z duchem epoki, skłonni są widzieć j_asj!^c^^c' analogie i podobieństwa między naturą ludzką a W\ ^UVc zwierzęcym. Porównania i przenośnie animalistyczne ją w języku postaci Lalki nadspodziewanie często⁶⁵ Aninv ?^U~ tyczną typologię świata ludzkiego, przypominającą niegdy/!-' sza klasyfikację Balzaka z Przedmowy do Komedii iiuhk^' referuje Wokulskiemu Geist. Ostre sformułowania na tcnv⁷' zwierzęcej natury człowieka wygłasza Szuman. Wokulsk' w chwilach depresji i rozpaczy brutalnie obwinia swą bogini¹ o zwierzęcość (w pewnym momencie przytaknie Szumanowe^? mu porównaniu jej do wilczycy, która w czas lutowej cicczki wabi stado samców). Metaforyka ta nie obciąża konta narratora autorskiego — charakteryzuje ona myślenie niektórych postaci lub chwilowy stan ich zwątpienia o ludziach pamiętać wszakże należy, że przypisuje ją Prus bohaterom, których czytelnik śledzi z sympatią i którym raz po raz ufa.

VIII. PSYCHOLOGIA

Mocno osadzeni w „naturze", cieleśni i krwiści bohaterowie Lalki są nie mniej zasobnie wyposażeni pod względem psychicznym i społecznym. Jeden z krytyków już w 1890 roku dostrzegł w tej powieści powinowactwa z wielką powieścią rosyjską: sądził, że psychologia Lalki to wynik ulegania wpływom Lwa Tołstoja i Dostojewskiego⁶⁶. Prus ich rzeczywiście

^M Na Lalkę jako powieść „dla dorosłych" zwracał uwagę Be w odczycie pi. Prus w perspektywie czasu (1937). Zob. T. Ź e 1 c ń s k (B o y), Pisma, t. VI: Szkice literackie, Warszawa 1956, s. 190    19<

⁶⁵    Por. J. Kulczycka-Saloni. Kilka uwag o sejentyzm

Bolesława Prusa. „Przegląd Humanistyczny" 1983, nr 9/10, s. 61    6

⁶⁶    Zob. LoJLcon Okręt]. O ,,Lalce" slow kilka. „Kraj" 189l

nr 15. Przedruk w: H. Markiewicz, ..Lalka" Bolesława Prus. s. 223 230.

I-XVI1

a.

OS

O

PSYCHOLOGIA

cenił i takiej inspiracji pewno by się nic odrzekał, ale jego zwrot ku psychologii brał się z zapału scjen ty styczne go    czy

tał wiele książek o tematyce psychologicznej i z uporu szanowania taktów. Zapal ten i upór prowadziły go ku dziedzinie, w której wiele do powiedzenia mieli kiedyś romantycy. Wiedział oczywiście o tym, zajmował zaś wobec zjawisk na tym obszarze stanowisko podobne temu, jakie zajmowali dwaj bliscy mu uczeni: Wiktor Feliks Szokalski (1811    1891) i Julian Ochorowicz (1850    1917). Pierwszy z nich, polistopado-

wy emigrant polityczny, później sławny okulista, od roku 1853 stale związany z Warszawą, wydał w latach 1861    1863

Fantazyjne objawy zmysłowe, dwutomowe dzieło o przywidzeniach, złudzeniach, przeczuciach, urojeniach, fantazmatach, halucynacjach, marzeniach sennych i snach. Opisywał w nim dziesiątki tego rodzaju zjawisk (stykał się z nimi podczas swej praktyki lekarskiej) i próbował je wyjaśniać naukowo. Dzieło to czytał Prus już jako gimnazjalista w Lublinie¹, a w latach późniejszych mógł się upew nić o ważności spostrzeżeń Szokal-skiego jako czytelnik pracy Tainc*a O inteligencji, w której zawierały się liczne rozważania o wrażeniach i wyobrażeniach, iluzjach i halucynacjach itp.² Ochorowicz, który uważał się za ucznia Szokalskiego, a należał do najbliższych przyjaciół Prusa, fascynował się kwestiami psychologii i psychopatologii, magnetyzmem i hipnozą.

I Szokalski, i Ochorowicz, i Prus poczytywali się za entuzjastów nauki, a przeciwników „metafizyki", ich jednakże pojmowanie naukowości odbiegało od tego, co się dziś potocznie

1

   Zaświadczył toJ. Ochorowicz. Przed trzydziestu laty [w:] Wspomnienia o Bolesławie Prusie, zebrał i oprać. S. Fita, Warszawa

1962, s. 27.    ,    . e t

2

   Zob. O inteligencji przez Henryka |!) Paine a. tłum. S. lomasze-

wski. Warszawa 1873. Tematyka, o której tu mowa, zawiera się zwłaszcza w księdze drugiej (s. 57    106). Dzieło Tainea miał I rus

w swojej bibliotece domowej.