106 107 2

106 3. Uuvga

mówiąc, uwaga sprawia, że nasze zachowanie zmierza do pewnego celuj że nie musimy reagować na mniej lub bardziej przypadkowe wydarzeni® które mają niewiele wspólnego z osiąganiem tego celu. Przykładowo, kiedy jestem zaabsorbowany pisaniem tego tekstu, mogę nie słyszeć dzwonka telefonu czy bicia zegara stojącego w sąsiednim pokoju. Jednocześni® pisanie tego tekstu preaktywuje wiele informacji treściowo związanych z celem mojego działania. Informacje te dotyczą i tego, jakie ma być następne słowo użyte w pewnym zdaniu, i tego, jaką myśl chcę wyrazić w tym akapicie, i wreszcie tego, jak ma być skonstruowany ten rozdział^ cała książka itd.

Z powyższego przykładu widać, że mamy tu do czynienia z preakty-wacją coraz odleglejszych struktur poznawczych. Generalnie możemy powiedzieć, że uwaga jest niezbędna do organizowania złożonych form zachowania, takich np. jak przekazanie pewnej porcji informacji na temat psychologii poznawczej (przypadek piszącego te słowa), lub też do znalezienia optymalnego dojazdu na miejsce wypoczynku (przypadek kierowcy samochodu). Natomiast informacje dotyczące elementów’ składowych tych działań mogą być przetwarzane przeduwagowo. W trakcie pisania nie zastanawiam się nad tym, jak kształtować poszczególne litery, kierowca również nie myśli, kiedy przesunąć nogę z pedału hamulca na pedał gazu. Te wszystkie informacje przetwarzane są bez udziału świadomości, albo jak to się technicznie określa — „przeduwagowo". Gdyby pisanie nie było czynnością w wysokim stopniu zautomatyzowaną, gdybym musiał co chwilę zastanawiać się, jaki kształt ma litera, którą chcę napisać, wtedy najprawdopodobniej nigdy rie napisałbym tego tekstu albo też zabrałoby mi to kilkaset lat. Wynikałoby więc stąd, że do pojawienia się przetwarzania przeduwagowego konieczna jest automatyzacja pewnej czynności.

Dowody wskazujące na istnienie przetwarzania przeduwagowego pochodzą głównie z badań nad rozpoznawaniem słów. W badaniach tych zrezygnowano ze stosowania popularnej do niedawna techniki, polegającej na pytaniu badanych, jakie informacje dotarły do nich z komunikatu, na który nic zwracali uwagi. Wyniki badań przeprowadzonych tą techniką były wieloznaczne, ponieważ nie kontrolowano togo, o czym badany myślał w trakcie wykonywania jakiegoś zadania, ani tego, czy przypadkiem w momencie, który nas interesuje, nie skupił się właśnie na tym, co — jak się nam wydawało — jest poza jego uwagą. Nic było również jasne, czy pewne informacje są niedostępne dla badanego ze względu na to, że nie zwracał na nie uwagi, czy też ze względu na to, ze ich nie zapamiętafcfl Obecnie przetwarzanie przeduwagowe bada się w sposób pośredni — nie pytamy, czy pewna informacja jest badanemu dostępna, lecz sprawdzamy, czy informaq'a ta wpływa na procesy psychiczne lub też na zachowanie badanego.

Jednym z eksperymentów, w którym wykorzystano tę procedurę, był eksperyment Corteena i Wooda (1972). W eksperymencie tym wytwarzano najpierw odruch warunkowy związany z przeżywaniem emocji uj

• badanym w fazie treningu eksponowano różne bodźce słowne,

wśród nich nazwy pewnych miast. Nazwy te wzmacniano stosując lek-Ide uderzenie prądem elektrycznym. To pewnym czasie u badanych pojawiła się wyraźna reakcja emocjonalna na nazwy tych miast. Jej wskaźnikiem był wzrost elektrycznego przewodnictwa skóry (reakcja skórno-galwaniczna, GSR). W następnej fazie eksperymentu badani wykonywać zadanie typu dichotic listening. Do jednego ucha eksponowano im za pośrednictwem słuchawek tekst, który mieli powtarzać słowo w słowo w trakcie słuchania, do drugiego zaś różne nie powiązane ze sobą słowa, wśród których znajdowały się nazwy miast. Aczkolwiek badani całkiem poprawnie wykonywali czynność nakazaną instrukcją, tj. powtarzali tekst, to jednocześnie pojawiły się silne GSR na nazwy miast eksponowane do drugiego ucha. Jest rzeczą interesującą, że nazwy te nie docierały do świadomości badanych, mimo że reagowali na nie wzrostem napięcia. Okazało się również, że GSR nie pojawiała się na bodźce, których nie wzmacniano prądem elektrycznym w fazie treningowej. Wreszcie, wystąpił jeszcze jeden efekt: GSR pojawiała się na nazwy miast, których nie eksponowano w fazie treningowej, które badanym eksponowano po raz pierwszy. Wynikałoby więc stąd, że w przypadku komunikatów’, na które jednostka nie zwraca uwagi, występuje nie tylko zdegradowana analiza polegająca na sprawdzeniu ich oznakowania emocjonalnego, lecz także analiza ich znaczenia.

Zjawisko, które wystąpiło w opisanym eksperymencie, to generalizacja semantyczna. Polega ona na wystąpieniu reakcji warunkowej nie tylko na właściwy bodziec warunkowy (tu: bodziec wywołujący wzrost napięcia emocjonalnego), lecz także na bodźce do niego podobne. Generalizacja semantyczna mogła pojawić się wskutek działania jednego z dwóch hipotetycznych mechanizmów. Pierwszy z nich mógł być uruchamiany już w trakcie warunkowania, kiedy badany zdał sobie sprawę z tego, że wszystkie bodźce, po których występował szok elektryczny, to nazwy miast. ^ takim przypadku w pamięci semantycznej wszystkie nazwy miast kojarzyły się w pewnym stopniu z szokiem. Drugi z tych mechanizmów mógł być uruchamiany później, podczas wykonywania zadania typu wchetie listening. Nazwy miast nic wzmacniane poprzednio za pomocą prądu elektrycznego i pojawiające się w komunikatach, na które jednost-. zwracała uwagi, mogły w pewnym stopniu pobudzać odpowiada-)ące im reprezentacje w słowniku wewnętrznym. Aktywacja tej reprezen-t^cji m°g|_a się rozprzestrzeniać na pozycje sąsiednie — sąsiednie pod ‘‘‘Zględem semantycznym. Niektóre z tych pozycji to te, które wcześ-^ kojarzono z uderzeniem prądem elektrycznym. Ten drugi mechaci²¹¹¹ w przeciwieństwie do poprzedniego może działać bez udziału świa-

, kolejny eksperyment, przeprowadzony przez Underwooda (1976), u-*^dżał wpływ wzajemnych relacji semantycznych na proces rozpoznawali³ bodźców. W eksperymencie tym manipulowano stopniem koncentra-^ u^agi, uprzedzając badanych, w którym miejscu pola widzenia pojawi