108 109 2

108 3 Uwaga

się bodziec, jaki trzeba będzie rozpoznać Underwood eksponował tael toskopowo przez 0,06 sek. rysunki przedstawiające np. kota, dom, łódź it Podczas ekspozycji rysunku na ekranie tachistoskopu pojawiały się (przt ten sam czas) słowa, które albo były semantycznie powiązane z rysi kiem, albo nie. Przykładowo, kiedy pokazywano rysunek łodzi, cksponoi no słowo „woda", kiedy zaś pokazywano rysunek kota, eksponowano słowo] „mleko". Stwierdzono, że kiedy badani byli poinformowani o miejscu jawienia się bodźca, związek semantyczny między rysunkiem a slow* opóźniał rozpoznanie rysunku, natomiast gdy nie było tego związku, oj nienie nie występowało. Zjawisko to można wyjaśnić w taki oto spo Gdy następowała aktywacja słownikowej reprezentacji słovva „woda"] wówczas proces ten rozprzestrzeniał się na sąsiednie pozycje i obejmoi m.in. słowo „łódź". Wskutek rozprzestrzeniania się aktywacji w rama< pola semantycznego nazwa dla rysunku stawała się słabiej różnicowe co w efekcie prowadziło do spowolnienia reakcji nazywania. Na tom i? gdy słowo nie miało żadnego związku z rysunkiem, wówczas aktywu wało jedynie własne pole semantyczne i aktywacja nie docierała do poi które zawierało nazwę dla rysunku, a więc efekt spowolnienia nie wy] stępował.

Interpretacja tej części wyników eksperymentu prowokuje do p< wienia kilku pytań. Czy jeśli będziemy eksponowali słowo bardzo ogól słowo o bardzo rozległym polu semantycznym, wystąpi analogiczny e-fekt? W przypadku słów bardzo ogólnych aktywacja rozprzestrzenić się na różne pola semantyczne, a tym samym spowolnienie reakcji nazywania obejmowałoby wiele różnych pól. Z drugiej strony może być tal że efekt ten dotyczyć będzie pól semantycznych sąsiadujących ze sobą,: pozostających ze sobą w pewnym związku skojarzeniowym, ale znajdujących się na tym samym poziomie ogólności. Można by wówczas oci kiwać, że spowolnienie reakcji nazywania wystąpi tylko w takich przj padkach, które opisywał Underwood (a więc w takich parać słowo—rysunek, jak „woda—łódź" czy „kot—mleko"), natomiast nie będzie występowało w* przypadku słów bardzo ogólnych. Kwestię tę jednał należy rozstrzygnąć w badaniach empirycznych.

Warto także wspomnieć o drugim wyniku cytowanego wyżej eksj rymentu, odnoszącym się do sytuacji, w której badanych nie informowa-1 no, w jakim miejscu pola widzenia pojawi się rysunek. W takim przy*, padku zakres poła uwagi rozszerzał się. Stwierdzono, że w porównaniu!_ z pierwszą, wyżej opisaną sytuacją nastąpiło ogólne spowolnienie reakcji nazywania. Szczególnie wyraźne było ono w warunkach kontrolnych/ kiedy to eksponowano same rysunki, bez jakichkolwiek słów^r w polu wi* ~ dzenia. Wynik ten jest dość oczywisty, ponieważ badani, chcąc zlokaliztfjfl wać rozpoznawany bodziec, musieli przeszukać pole o większym obszarze. Natomiast najsilniejsza interferencja wywołana słowami występowa' wówczas, kiedy były' to słowa nie związane z eksponowanymi rysunku Underwood twierdzi, że w tym przypadku człowiek musiał przyjmowć więcej informacji z jednej ekspozycji tachistoskopowej, a tym samym aktywacja pochodząca od jakiegokolwiek słowa była wystarczająco silna, aby spowodować spowolnienie reakcji nazywania.

Na zakończenie tego paragrafu poświęcimy nieco miejsca różnicom ffifedzy funkcjonowaniem poznawczym ludzi w sytuacji, kiedy wykonują oni czynność dobrze opanowaną, a funkcjonowaniem poznawczym _{vv C}zasle wykonywania czynności nowej lub słabo wyuczonej. W tym drugim przypadku uwaga obejmuje swoim zakresem stosunkowa niewiele elementów, przy czym człowiek koncentruje się wtedy na zdarzeniach teraźniejszych bądź też niezbyt odległych w- czasie. Uwaga jest wtedy uwagą kontrolowaną, a wyodrębniane przez nią informacje podlegają głębokiej i dokładnej obróbce.

W przypadku czynności dobrze wyuczonych funkcjonowanie poznawcze w znacznym stopniu się automatyzuje. Uwaga ma wtedy charakter mimowolny. Człowiek zakresem swojej uwagi obejmuje dość duży zbiór informacji, przy czym część z nich podlega przetwarzaniu głębokiemu, część — płytkiemu. To płytkie przetwarzanie umożliwia odbiór sygnałów, które pozwalają jednostce przenieść uwagę na nowe informacje. Pojawia się zatem przerzutność uwagi. Dzięki niej człowiek jest potencjalnie zdolny do reagowania na znacznie większy zakres bodźców.

Aby lepiej zrozumieć różnice między tymi dwoma sposobami funkcjonowania, porównajmy zachowania kierowcy początkującego i kierowcy doświadczonego. Ten pierwszy koncentruje się na poszczególnych elementach, np. czynności zmieniania biegów, na właściwej ich kolejności oraz poprawności wykonania. Kierowca taki będzie uważał, aby puszczać sprzęgło bardzo wolno, aby zmieniać biegi przy określonej prędkości itd. Niekiedy nawet przed wykonaniem pewnej czynności może dawać sobie instrukcje werbalne typu: „Teraz zmienię na drugi bieg. Dodam trochę gazu, a kiedy samochód przyspieszy, nacisnę sprzęgło, potem — gdy sprzęgło będzie całkowicie wciśnięte — zmienię położenie dźwigni zmiany biegów (dwa takty w dół — uważać, aby dźwignia w środkowym położeniu nie odsunęła się ode mnie, bo wtedy włączę czwarty bieg), potem puszczę powoli sprzęgło, a kiedy zacznie «chwytać», będę mógł powoli dodawać gazu". Ten opis, jak łatwo można zauważyć, zawiera listę nie tylko czynności składowych, ale także czynności wchodzących w skład owych czynności składowych (tekst w nawiasie). Niezależnie od tego, że mamy tu ilustrację hierarchicznej organizacji zachowania człowieka, widzimy, że bohater naszego przykładu ma uwagę całkowicie pochłoniętą manewrem zmiany biegów i może nie dostrzec, żc 7. tyłu nadjeżdża karetka pogotowia na sygnale.

Tymczasem doświadczony kierowca po prostu zmienia biegi. Nic wie, ^C/V sprzęgło wciska i puszcza wolno lub szybko, czy szybko dodaje gazu,

sposób wykonania tych czynności dostosowuje do sytuacji na drodze. Jednocześnie kierowca taki nie wic, przy jakiej prędkości włącza wyższy hieg: decyzja o zmianie biegów następuje na podstawie analizy pracy silnika — po przekroczeniu pewnej liczby obrotów czynność zmiany biegów