1145

WYKŁAD 8

Bardziej szczegółowe zestawy schematów zdaniowych polszczyzny, uwzględniające indywidualne cechy czasowników, przedstawiają m.in. opracowania Saloniego i Świdzińskiego (1998), Grzegorczykowej (2004).

Wzorce wypowiedzi niezdaniowych (bezczasownikowych) obejmują dużą różnorodność. Część empirycznych wypowiedzi tego typu to, jak powiedzieliśmy, elipsy (skróty), odsyłające do wzorców zdaniowych, jednakże istnieją typy samodzielne i te mają głównie charakter im-presywno-ekspresywny, np. Uwaga!, Cisza!, A to ciekawe! Jakie piękne! itp. Szerzej o kwestii tej mowa jest w książce M. Wiśniewskiego (1994).

Tworzenie empirycznych wypowiedzi to rozbudowywanie grup w obrębie schematów zdaniowych (i wzorców niezdaniowych) przez zastosowanie reguł rozwijania, podporządkowania składniowego członów i przekształcania schematów, a także stosowanie reguł tworzenia zdań złożonych. Opiszmy bardzo skrótowo wymienione mechanizmy.

8.3. Reguły rozbudowywania grup i sygnalizowania zależności składniowych

Jak wspomnieliśmy na s. 109-110, mówiący, tworząc zdanie wyrażające zamierzoną myśl, rozbudowują grupy składniowe przez ustalanie związków podrzędności i nadrzędności (sygnalizowanych najczęściej morfologicznie), przez kondensowanie dodatkowych predykacji, przez dodawanie wyrażeń sygnalizujących postawę modalną nadawcy, bądź inne informacje o przekazywanym zdarzeniu. Na przykład w zdaniu:

Często młodzi ludzie, pozujący na cyników, traktują tę maskę jako mechanizm obrony przed nieprzyjaznym dla nich światem schemat zdaniowy:

M    _ V

^ł,nom ’

jako N_acc

został rozbudowany o określenia rzeczownika w pozycji mianownikowej przez przymiotnik (młodzi ludzie) oraz ściągnięte zdanie (pozujący na cyników <- ktoś pozuje na kogoś). Rzeczownik w pozycji biernikowej uzyskał określnik tę, a pozycja ‘jako N_acc’ została rozbudowana o kolejne 114 podrzędne określenia: mechanizm obrony, obrony przed światem, światem

nieprzyjaznym, nieprzyjaznym dla nich (tzn. młodych ludzi). Wszystkie podrzędności zostały zasygnalizowane morfologicznie: tzw. związkami /gody {młodzi ludzie, ludzie pozujący, tę maskę, nieprzyjaznym światem) lub rządu, tzn. wymaganiem określonego przypadka: mechanizm obrony, obrony przed światem, nieprzyjaznym dla nich. Współczesna składnia wszelkie wymagane sygnały zależności składniowej nazywa akomoda-cją (por. Saloni i Świdziński 1998). Przysłówek często (nieakomodowany) informuje o charakterystyce frekwencyjnej opisywanego zdarzenia, ;i gdybyśmy dodali do tego zdania jeszcze partykułę prawdopodobnie uzyskalibyśmy ponadto charakterystykę modalną zdarzenia.

Podręczniki składni opisują precyzyjnie sposoby rozbudowywania grup i sygnalizowania zależności składniowych, które niejednokrotnie są bardzo skomplikowane. W polszczyźnie taką złożoną strukturą składniową odznaczają się m.in. grupy z liczebnikami głównymi i zbiorowymi, a także połączenia z bezokolicznikiem być i przymiotnikami, np.

W takich warunkach trudno jest być uczciwym / uczciwą.

Tu forma męska lub żeńska zależy od płci mówiącego lub osoby, o której jest mowa. Więcej informacji o tych kwestiach można znaleźć w książce Saloniego i Świdzińskiego (1998), a także Grzcgorczykowej (2004).

8.4. Reguły tworzenia zdań złożonych: obraz ogólny

Zdania złożone powstają jako wynik działania wielu operacji mentalnych mówiącego. Najważniejsze z nich to ustalanie różnego rodzaju związków między opisywanymi zdarzeniami oraz przeprowadzanie bardziej skomplikowanych rozumowań. Należy tu przede wszystkim ustalanie związków czasowych między zdarzeniami oraz relacji przyczynowo-skutkowych, a także należą tu operacje porównywania, przeciwstawiania, jak również rozumowania uwzględniającego stany pomyślane (jak np. przy zdaniach warunkowych). Szerzej o tych typach operacji będzie mowa dalej.

Wymienione operacje mentalne dokonują się za pomocą pierwszego, podstawowego, typu zdań złożonych, tworzonych przy użyciu określonego zbioru spójników, swoistych dla każdego języka, np. dla polszczyzny spójniki wyrażające skomplikowane operacje, w których obecna jest relacja przyczynowo-skutkowa, to m.in. więc, bo, ponieważ, ale także chociaż, ale i in., np. Zachorował, więc nie poszedł do pracy, Nie poszedł do pracy, bo zachorował, Chociaż zachorował, poszedł do pracy,