1167

WYKŁAD 8

Zachorował, ale poszedł do pracy. Najprostszy semantycznie typ zdań złożonych to proste zestawianie zdarzeń i tworzenie ciągu wskazującego na następstwo czasowe: Zachorował i nie poszedł do pracy.

Drugi typ zdań złożonych powstaje jako konsekwencja własności konotacyjnych czasowników; ich tworzenie oparte jest więc na podstawowym zasobie schematów zdaniowych (mówiliśmy o nich w paragrafie 8.2), np. Chciałbym, żebyś pojechał na urlop, Proszę, żebyś wyniósł śmiecie. Ten typ zdań za tradycją logiczną nazywa się intensjonalnymi, gdyż uzupełniają intensję, czyli znaczenie wprowadzających czasowników.

Wreszcie zdania złożone mogą służyć rozbudowywaniu członów zdań pojedynczych. Są to tzw. zdania względne (relatywne), których zadaniem jest podawanie dodatkowych informacji o desygnatach wskazanych w zdaniu pojedynczym, np. Spotkałem Janka, który właśnie wrócił z Paryża (iktóry wczoraj zdał egzamin magisterski, którego znam ze studiów itp.). Ten typ ma swoją wersję zbliżającą się do wskazania następstwa przez upodrzędnienie (są to tzw. zdania względne rozwijające), np. Spotkałem Janka, który opowiedział mi o zdarzeniu, obok: Spotkałem Janka i ten opowiedział mi o zdarzeniu; Pojechał do Krakowa, gdzie załatwił swoje sprawy, obok: Pojechał do Krakowa i tam załatwił swoje sprawy. Jak widać, ten typ zbliża się do omówionego już typu semantycznego, ustalającego relację następstwa miedzy zdarzeniami.

Zdania intensjonalne i relatywne są tworzone na zasadzie upodrzęd-niania (tzw. hipotaksy), wyrażanie relacji semantycznych między zdarzeniami dokonuje się zarówno poprzez hipotaksę (Nie poszedł do pracy, ponieważ zachorował), jak i parataksę (relację współrzędną): Zachorował i/więc nie poszedł do pracy.

Pokazane trzy typy zdań złożonych przedstawia zamieszczony tu wykres:

Zdania złożone

Określnik (zastępnik) grupy imiennej zdania nadrzędnego (zdania relatywne): Kto pyta, nie błądzi

Zdania łączone na zasadzie semantycznej

Konotowane przez predykat zdania nadrzędnego (zdania intensjonalne, dopełniające): Widzę, że Jan przyjechał

hipotaktyczne:

Nie poszedł do pracy, bo zachorował

parataktyczne: Zachorował i tiie 116 poszedł do pracy

8.5. Właściwości zdań intensjonalnych

/dania te wprowadzane są przez czasowniki o określonych cechach semantycznych, mianowicie oznaczają one stany i czynności psychiczne (mentalne, wolitywne, emocjonalne) człowieka, jego percepcję i czynności mowne. Czasowniki te wymagają uzupełnień wskazujących na treści łych przeżyć bądź czynności. Stąd nazywane one bywają zdaniami treściowymi. Jest jasne, że zdania intensjonalne, wskazujące na te treści, mają wartości uzależnione od nadrzędnych czasowników: nie mają najczęściej własnej informacji asertorycznej (stwierdzającej zajście opisywanego zdarzenia, por. dalsze uwagi). Zdarzenia przez nie opisywane są bowiem zrelatywizowane do przeżyć podmiotu przeżywającego, wskazanego w zdaniu nadrzędnym, por. np.

■, że Maria wyjechała

Jan

obawia się • myśli przypuszcza

Jan pyta, czy Maria przyjechała Jan chce, żeby Maria przyjechała itp.

W żadnym z wymienionych zdań nie ma stwierdzenia, że Maria rzeczywiście wyjechała. W konsekwencji zdania intensjonalne mają swoisty układ właściwości modalnych: oprócz zdań zawieszających prawdziwość zdania podrzędnego (jak już przytoczone) istnieją zdania wprowadzane przez czasowniki implikujące prawdziwość zdania podrzędnego (faktyczność zdarzenia), np. zdania z czasownikami emocji typu cieszyć się, żałować zakładają rzeczywistość zdarzenia, np. ze zdania: Cieszę się!żałuję, że Maria przyjechała wynika, że Maria przyjechała. Podobnie zachowują się czasowniki wiedzy, por. np.

Jan

<

ma świadomość wie

dowiedział się

•, że Maria przyjechała

Szerzej o zdaniach intensjonalnych mowa jest m.in. w pracy Z. Zaron (1980), a także R. Grzegorczykowej (2004).