122,123

Odmianą animizacji jest personifikacja, czyli uosobienie. W przypadku animizacji przypisuje się rzeczom martwym cechy istot żywych, w przypadku personifikacji — tylko cechy człowieka. Personifikacja służy zazwyczaj tym samym celom co animizacja:

Nastała noc, spragnio na wymian Plusku na deszcze w półśnie rosy.

Dąb bałwochwalczo wierzy w Tymian,

We wpływ Tymianu — na niebiosy.

(B. Leśmian Srebroti)

Często personifikowane są w poezji pojęcia abstrakcyjne. W bajkach spotykamy się zwykle z personifikacją przedmiotów i zwierząt:

Wszystkie dziury załatane,

Wróble nie miały gdzie siedzieć.

Powracając się stroskane,

Rzekły: „Rade byśmy wiedzieć,

Ten gmach duży Na jaki teraz użytek służy ?”

(T. K. Węgierski Wróble i kościół)

Do tropów zalicza się również symbol. O symbolu mówimy wtedy, gdy jakiś znak językowy w utworze nie tylko oznacza swój desygna t ale pośrednio wskazuje na treść, którą ów desygnat reprezentuje. Przypomnijmy sobie słynną „rozdartą sosnę” z Ludzi bezdomnych^ctomskie-go. Pozornie oznacza ona tylko określone drzewo, wiemy jednak, że jest jakby obrazowym przedstawieniem, plastyczną syntezą losu bohaterów powieści, jest jego symbolem.

Z symbolami spotykamy się również w wielu naukach, na przykład w logice lub matematyce. We wszystkich dziedzinach wiedzy symbol ma charakter inny niż w literaturze: jest tylko umownym znakiem. Promień koła przyjęto oznaczać literą r, ale gdyby ta konwencja uległa zmianie, nie naruszołoby to w niczym istoty rzeczy. W literaturze istotna jest w równym stopniu obok treści wewnętrznej symbolu jego strona zewnętrzna, która stanowi zazwyczaj świadomie przygotowaną konstrukcję artystyczną. Symbol w utworze literackim bądź bezpośrednio reprezentuje jakiś inny przedmiot, bądź tylko sugeruje jakąś wewnętrzną treść, pośrednio wskazuje elementy, które się na nią składają. Te drugi typ symbolu jest w literaturze najczęstszy. Odznacza się tym, że go nie można nigdy w pełni rozszyfrować, że przy przełożeniu na „normalny” język traci swój w^ralor artystyczny. Oto przykład:

Los go rzucił na skalę nieczułą a hardą,

Wśród kurhanów praczasu, wśród górskich rozlomów.

Ćwierć wieku ten świerk pośród śniegów, burz i gromów Prowadził bój rozpaczny o swą bytność twardą.

Gór tytany nań patrzą kamienną pogardą:

On, młodzieniec, żyjący pył — atom atomów,

Życic wszczepiać chce pośród ich martwych ogromów,

Ku słońcu dąży głową młodą, tęskną, twardą!

Darmo zimny głaz tuli w korzeni ramiona I czepia się z rozpaczą piersi skal świerk młody —

Gniewne góry wód orkan cisnęły nań z łona.

Bój zaciekły, lecz krótki z paszczą wściekłej wody —

Trzasnął świerk... upadł... fala go zmiata spieniona...

I drzemie znowu pusty nekropol przyrody.

(F. Nowicki Świerk)

Świerk ma charakter symboliczny. Cały wiersz upoważnia do domyślania się, że przedstawia on człowieka rzuconego w wir przeciwności i unicestwionego przez nie. Zewnętrzna warstwa symbolu świerk — stanowi tutaj podstawę obrazu poetyckiego. I tu dochodzimy do tej cechy symbolu, która go różni od wszystkich pozostałych tropów: może on być głównym czynnikiem konkstrukcyjnym w utworze, podstawą jego kompozycji i zasadniczym środkiem wyrazu. Taką właśnie pełni funkcję symboliczny świerk w cytowanym wyżej sonecie.

Symbol w sonecie Nowickiego jest stosunkowo łatwy do rozszyfrowania, niejako sam narzuca swoją interpretację. Ale i on nie jest w pełni jednoznaczny. Niejednoznaczność jest bowiem cechą charakterystyczną tego tropu. Symbol w zasadzie nigdy nie ujawnia w pełni swego utajonego znaczenia, jedynie je sugeruje. Jego warstwy zewnętrznej nie można traktować jako wartości samej w sobie, nie można jej odczytywać dosłownie, toteż nigdy nie chodzi o jego całkowitą konkretyzację. Zostawia on więc pewną inicjatywę odbiorcy, który musi go w swojej czytelniczej percepcji niejako dopełnić. Sam jednak sposób dopełnienia i jego zakres jest określony przez charakter symbolu.

Te właściwości symbolu zdecydowały o jego wielkiej karierze w poezji przełomu w. XIX i XX, poezji, która od niego właśnie wzięła nazwę

123