1523

WYKŁAD 11

Można więc mówić o naukach bliskich naukom przyrodniczym (jak psychologia i socjologia) i o naukach odległych od tych nauk, odbiegających w dwóch kierunkach: (1) ku opisowi zjawisk jednostkowych (idiografii), jak historia czy nauki o literaturze (sztuce), oraz (2) zmierzających ku aksjologii, jak etyka, estetyka, teologia, nauki normatywne, a także krytyka literacka i artystyczna, w których, jak wcześniej pokazywaliśmy, zacierają się granice między przedmiotem opisu i samym opisem.

Spójrzmy z lotu ptaka na wyróżnione typy.

11.3.1 Nauki nomotetyczne: psychologia, socjologia i in.

Psychologia przez wielu uczonych traktowana jest jako nauka przyrodnicza: badanie mechanizmów psychicznych ujmowane jest paralelnie do badania mechanizmów fizjologicznych. Dotyczy to zwłaszcza rozwijającej się współcześnie neuropsychologii, tzn. psychologii zorientowanej biologicznie, której przedmiotem jest badanie funkcji mózgu. Jednakże w psychologii humanistycznej dostęp do przedmiotu badania, a więc procesów psychicznych, dokonuje się metodą inną niż w naukach przyrodniczych: drogą introspekcji (intuicji), bądź też drogą obserwacji i wnioskowania z zachowań osoby obserwowanej (behawioryzm). Te ostatnie dane podlegają mierzeniu, badaniu statystycznemu (psychomet-ria), stanowią podstawę ustalania pewnych prawidłowości ogólnych.

Psychologia społeczna bada reakcje psychiczne ludzi na wydarzenia społeczne i polityczne, ich postawy i poglądy. Jest nauką pograniczną wobec socjologii, której przedmiotem jest społeczeństwo, jego struktura, rozwój i wszelkie przejawy życia społecznego. Badanie życia gospodarczego, praw nim rządzących, a także technika kierowania gospodarką stanowią przedmiot ekonomii.

Charakterystyczne, że współcześnie mówi się o całym zespole nauk (np. nauk społecznych, psychologicznych, politologicznych), obejmujących refleksję teoretyczną, opis zjawisk i refleksję nad praktyką: obok socjologii istnieje socjotechnika (opisująca metody sterowania zachowaniami społecznymi), politologia to zespół nauk opisujących ustroje polityczne i techniki sprawowania władzy.

11.3.2. Nauki idiograficzne

Ich przedmiotem są zjawiska jednostkowe, konkretni ludzie, ich wytwory i dzieje (których badaniem zajmują się nauki o sztuce i literaturze), także jednostkowe wydarzenia historyczne, jak np. Powstanie Styczniowe, 152 Bitwa Warszawska w roku 1920, mord w Katyniu.

Jednakże historyk nie tylko rejestruje fakty jednostkowe, ale także je wyjaśnia i interpretuje, a więc umieszcza zjawisko jednostkowe w powiązaniu z wieloma innymi faktami, co pozwala ustalić jego hipotetyczne przyczyny i następstwa. Szczególny jest status badań, których przedmiotem są dzieje ustrojów społecznych i gospodarczych, historia prawa, historia myśli, idei: tu jednostkowymi zjawiskami opisywanymi są bardzo złożone obiekty, np. demokracja szlachecka w XVII wieku, określone kierunki myślowe, wszystkie przejawy składające się na te fenomeny. Jak widać, przy tym ujęciu ogromnie rozszerza się pojęcie jednostkowości.

11.3.3. Nauki aksjologiczne: nauki normatywne

Nie możemy wchodzić w ogromną złożoność nauk, w których obecne jest wartościowanie. Nawiasem zauważmy, że również w naukach idiograficz-nych obecny jest element wartościowania: nie sposób bowiem mówić o dziełach sztuki, nie wprowadzając oceny. Także w badaniach historycznych pojawia się wartościowanie: badacz, interpretując fakty i zdarzenia, nie może oderwać się od subiektywnego widzenia i osądzania.

Najwyraziściej element aksjologiczny występuje w naukach normatywnych, formułujących zasady dobrego postępowania. Należą tu przede wszystkim nauki prawne, określające powinności i zakazy we współżyciu społecznym ludzi, także etyka będąca nie tyle socjologicznym opisem zachowań ludzi, co formułowaniem ocen ich postępowania. Również językoznawstwo ma taki aspekt normatywny, mianowicie w postaci dyscypliny, zwanej „kulturą języka” (bliskiej stylistyce i retoryce), formułującej zasady poprawnego mówienia, zgodnego z przyjętym przez mówiącego celem.

Spróbujmy zastanowić się na koniec, jak na zarysowanej wcześniej mapie sytuuje się językoznawstwo, do którego z wymienionych tu typów humanistyki można je zaliczyć.

11.4. Miejsce językoznawstwa wśród wyróżnionych dyscyplin

Jest ono specyficzne. Pomijam fakt, że część opisu zjawisk językowych należy do dyscyplin przyrodniczych, jak fonetyka artykulacyjna (opisująca ruchy narządów mownych przy wytwarzaniu dźwięków) czy fonetyka akustyczna (opisująca cechy fizyczne fal głosowych, ich tonalność bądź szmerowość, obecność formantów - charakterystycznych wzmocnień 153