164,165

i zwykle wywołują wrażenie humorystyczne, zwłaszcza gdy przy parzystym rymowaniu prawie każde lub co drugie słowo obdarzone zostaje współbrzmieniem.

Odmienność wierszy o różnych formatach może być wykorzystywana stylistycznie. W zastosowaniu trzech najbardziej popularnych, podstawowych rozmiarów sylabicznych, tj. ośmiozgłoskowca, jede-"nastozgłoskowca~5^F5"T trzynastozgłoskowca 7+6, dadzą się wyróżnić pewne ogólne tendencje. Ośmiozgłoskowcem pisywane były utwory krótkie, często liryczne; większe poematy epickie jedenasto^, a zwłaszcza i rzynastozglyskowccm; trzynastozgloskowiec był również jedynym formatem klasycy stycznej tragedii. Dla przykładu: ośmiozgłoskowa jest Pieśń świętojańska o Sobótce Kochanowskiego; jedenastozgłoskowa jest Monachomacbia i Myszeida Krasickiego, Beniowski Słowackiego, Grażyna Mickiewicza; trzynastozgłoskowa — Wojna chocimska Potockiego, Pan Tadeusz Mickiewicza, Barbara Radziwiłłówna Felińskiego.

Z zespołu czynników wierszotwórczych poddanych zasadzie stałej powtarzalności przez kanonizowany w twórczości Kochanowskiego wzorzec sylabowca wyłączona została budowa składniowa. Zdanie, oswobodzone od pełnienia niezmiennej funkcji wersyfikacyjnej, która narzucała mu stały rozmiar i schemat, staje się ważnym czynnikiem stylistycznego różnicowania wypowiedzi poetyckich. Tok zdania może być uzgodniony z działami wersowymi: klauzulą i średniówką, ale też może się od nich uniezależniać, przechodzić swobodnie z wersu do wersu i urywać w dowolnym jego miejscu. W pierwszym wypadku członowanie zdaniowe wzmacnia wyrazistość jednostek rytmicznych, w drugim — popada z nimi w kolizję. Wydziela bowiem za pośrednictwem intonacji odcinki o innym obszarze niż ten, który zakreślają granice wersu. Najostrzej kolizja ta występuje w wypadku tzw. przerzutni (franc. enjambement), kiedy zdanie lub jego spoista cząstka nie zamykają się w ramach wersu i niewielki ich odcinek „przerzucony” zostaje do wersu następnego. Im odcinek ten jest krótszy i bardziej ciąży ku poprzedzającemu go fragmentowi, tym efekt przerzutni może być silniejszy. Oto charakterystyczny przykład zróżnicowanego toku wiersza Kochanowskiego. Jest to wiersz trzynastozgłoskowy, z dość nietypowym dla tego formatu miejscem przedziału średniówkowego po sylabie ósmej, a nie po siódmej, jak bywa w trzynastozgloskowcu najczęściej. Przerzutnie zostały zaznaczone w tekście rozstrzelonym drukiem.

Ukiiż mi się, Magdaleno, | ukaż twarz Swoję,

Twarz, która prawie w yraża różą oboję.

Ukaż zloty włos powiewny, ukaż swe oczy Gwiazdom równe, które prędki || krąg nieba toczy.

Ukaż wdzięczne usta swoje, || usta różane,

Pereł pełne, ukaż piersi || miernie wydane I rękę alabastrową, || w' które) zamknionc Serce moje! O głupie, o || myśli szaloncl Czego ja pragnę? O co ja, II nieszczęsny, stoję?

Patrząc na cię, wszytkę władzą | straciłem swoję:

Mowy nie mam, płomień po mnie | tajemny chodzi,

W uszu dźwięk, a noc dwoista | oczy zachodzi.

(J. Kochanowski Do Magdaltny, l^;raszki III)

Znaczenie przerzutni nie sprowadza się bynajmniej do działań osłabiających rytmiczną jednostajność wiersza, ale polega przede wszystkim na ujawnieniu istniejących w mowie wierszowej dwojakich sygnałów intonacyjnego członowania: określanych przez system językowy (np. zaznaczanie granic zdań) oraz system wersyfikacyjny (np. zaznaczanie granic wersów). Wypowiedzi prozaicznej dostępne jest jedynie członowanie pierwszego rodzaju. Operowanie dwoma zasadami członowania jest wyłącznym przywilejem mowy wierszowej. Dzięki niemu dysponuje ona dodatkowym, w porównaniu z prozą, sposobem intonacyjnego sygnalizowania wartości pewnych wyrazów. Takiemu uwyraźnieniu podlegać mogą słowa położone w klauzuli wersu i dzięki niej wydobyte z ciągu nie zakończonej jeszcze w tym miejscu całostki składniowej. W podobnie wzmocnionej pozycji znajduje się również „przerzucona” cząstka zdaniowa ze względu na jej usytuowanie po końcu wersu, a przed końcem zdania. Zależnie od wartości znaczeniowej słów znajdujących się w tych obu „mocnych” pozycjach czytelnik może je wydobywać z kontekstu przy pomocy pauz lub zmian intonacyjnych.

Do szczególnie wyrazistego zaznaczania przerzutni skłaniają wszystkie te wypadki, kiedy objęte kolizją składniowo-wersową zespoły słowne odznaczają się silnym nacechowaniem emocjonalnym, dramatycznym czy retorycznym, domagającym się jakby ekwiwalentu intonacyjnego. W tej funkcji wyzyskiwał układy przerzutniowe już Kochanowski i taka jest jedna z ważniejszych nadawanych im ról stylistycznych aż do dnia dzisiejszego. Oto przykłady skojarzenia tego chwytu wierszowego:

165