18,19 2

18

Rozwój nauki o literaturze

Poetyka

Poetyka tormatywna -> poetyka opisowa ■» poetyka historyczna

Teorie literatury XX wieku

zanych z nią praktyk za pomocą określonych reguł. Taka pojemna definicja może się jednak odnosić do wszystkiego, nie tylko do literatury, choć oczywiście do literatury stosuje się także (można przecież zdefiniować literaturę, można też wyznaczyć ogólne zasady jej tworzenia czy interpretowania) i nie odpowie nam ona na pytanie, czym różni się teoria literatury od innych rodzajów teorii (na przykład od teorii lepienia garnków z gliny lub teorii powstawania katastrof). Jeśli więc chcemy uściślić naszą odpowiedź i precyzyjnie określić, czym konkretnie jest teoria literatury, to musimy spojrzeć na nią historycznie, a także ustalić jej relacje z dyscyplinami, z którymi zawsze była w bliższej lub dalszej zażyłości: z poetyką, z nauką o literaturze, z interpretacją, a przede wszystkim — z samą literaturą.

Teoria, literatura i inne dyscypliny

1. Teoria i poetyka

Wiedza teoretyczna o literaturze znana była już czasom starożytnym, ale teoria literatury jako osobna dyscyplina rozwinęła się właściwie dopiero w połowie XIX wieku wraz z nauką o literaturze (Literaturwissenschaft⁸), a ukonstytuowała się w pełni dopiero w XX wieku - po przełomie antypozytywistycznym.

Od starożytności, a w szczególności od Arystotelesa i jego słynnych traktatów - Poetyki i Retoryki - większość wiedzy teoretycznej na temat literatury obejmowała właśnie dyscyplina zwana poetyką. Ta ostatnia od początków aż do końca oświecenia istniała przede wszystkim jako poetyka normatywna, to znaczy z góry narzucająca pisarzom reguły tworzenia literatury⁹. Później (mniej więcej od XIX wieku) - zaczęła funkcjonować także jako poetyka opisowa (rejestrująca i opisująca już istniejące dzieła literackie). Najpóźniej zaś - bo dopiero w końcu XIX wieku - pojawiła się również w postaci poetyki historycznej¹⁰, to jest dyscypliny badającej przemiany form literackich oraz ich ewolucję w procesie historycznoliterackim. Wszystkie te odmiany poetyki przynosiły oczywiście koncepcje teoretyczne, na przykład na temat sposobów organizacji wewnętrznej dzieła literackiego, budowy świata przedstawionego itp. (teoria kompozycji), zastosowanych w dziele środków stylistycznych (stylistyka), ogólnych reguł jego budowy (genologia) czy też rodzajów wiersza, rytmów i rymów ^{1 2}

Wprowadzenie

19

(wersologia)¹¹ - niemniej jednak poetyka - podobnie zresztą jak retoryka (która w równie dużym stopniu oddziaływała na wiedzę o literaturze) - pełniła raczej funkcje praktyczne, dostarczając warsztatu do analizy dzieł literackich i tworząc podbudowę do ich interpretacji'². Poetyka więc to nie do końca to samo co teoria literatury w obecnym rozumieniu'¹, choć była ona niewątpliwie jednym z najważniejszych źródeł teorii. Obok poetyki drugie takie ważne źródło stanowiła także komparatystyka'⁴ literacka ukształtowana w XIX wieku i bujnie rozwijająca się początkowo głównie we Francji. Komparatystyka badała przede wszystkim podobieństwa i różnice typologiczne między poszczególnymi literaturami narodowymi, skupiając się również (zwłaszcza w okresie pozytywizmu) na określaniu wpływów i zależności rozmaitych kultur literackich. Oprócz poetyki i kom-paratystyki teoretyczne wypowiedzi na temat literatury (lub takie, które dało się do niej odnieść) można było znaleźć również w pismach większości filozofów -począwszy od Platona, poprzez Arystotelesa, Kanta, Hegla, myślicieli pozytywistycznych (np.Tainea),aż po Nietzschego, Freuda, Heideggera,Ingardena, La-cana, Levinasa, Rorty ego, Foucaulta, Lyotarda czy Derridę. Ważnym źródłem takich wypowiedzi stały się także, zwłaszcza od połowy XVIII wieku, teorie estetyczne, choć pochodząca dokładnie z lat pięćdziesiątych tegoż wieku Aestbeti-ca (1750-1758) Aleksandra Gottlieba Baumgartena, która dokonała radykalnego podziału na estetykę jako naukę o postrzeganiu przedmiotów pięknych (a więc dyscyplinę abstrakcyjną i filozoficzną) oraz na poetykę jako wiedzę o sposobach przedstawiania (czyli dyscyplinę bardziej konkretną), udokumentowała ostatecznie rozejście się poetyki i teorii. I chociaż nawet dzisiaj nie zawsze daje się precyzyjnie oddzielić poetykę od teorii - zwłaszcza gdy sama poetyka staje się teoretyczna (począwszy od Wackernagla aż po strukturalistów) - to jednak w historii wiedzy o literaturze często starano się je odróżniać: poetykę jako praktyczną wiedzę o warsztacie analitycznym przeciwstawiano teorii jako dyscyplinie abstrakcyjnej i pojęciowej.

2. Teoria i nauka o literaturze

Wspomniane wcześniej bardzo ogólne określenie teorii jako „wiedzy tłumaczącej" ma swoje zalety, ale jeśli spojrzeć na dzieje wiedzy o literaturze, to łatwo zauważyć, że nie zawsze było ono wystarczające. Wiele koncepcji teoretycznych -

'' Teoria kompozycji, stylistyka, genologia i wersologia są również, współcześnie czterema podstawowymi działami poetyki opisowej.

" Wprawdzie w XX w., zwłaszcza na gruncie stnikturalizmu, pojawiły się również rozmaite poetyki szczegółowe, np. poetyki lingwistyczne, poetyka generatywna czy poetyka odbioru, a w ostatnich latach mówi się także np.o poetyce intcrtckstualncj czy poetykach kulturowych.Jednak w tych ujęciach termin „poetyka” należy traktować raczej jako synonim „języka opisu" albo „metody analizy", nic zaś osobnej dyscypliny.

" Choć obecnie uważa się ją często |x> prostu za jeden z działów szeroko pojętej teorii literatury. '² Komparatystyka (lar, fnm/uim - porównuję) dyscyplina zajmująca się badaniami porów nawi żytni w jakiejś dziedzinie wiedzy.

Po# opił i je)

Źróc

liter

Korr

liter

Filoi

Esto

Po«t'

iit#n

1

¹ Pojawiła się w Niemczech w 1. 40. XIX stulecia.

2

Najsłynniejsze poetyki normatywne to, oczywiście obok /-Wtyki Arystotelesa (IV w. p.n.c.), List do Pizonów Horacego (1 w. p.n.c.), Poelices Libr i Septem Juliusa Caesara Scaligcra (1561), LArt PoStic/ue N. Boilcau (1674), De Perfecta Poesi, sive PergUius et Homerus (Opoezji doskonalej, czyli WergHiusz i Homer), M.K. Sarbiewskicgo (1619-1626), Sztuka rymo-twdrcza F.K. Dmochowskiego (1788) - zob. nu ten temat np.: K. Sarnowu ku-Tcmerlusz, Zarys dziejów poetyki, (Od staroiytnotci do końca XPII su.), Warszawa 1 <>H %.

" Jej pionierem byl rosyjski Innliu / A. Wiealełowskl