18,19

do odbiorców. Kryteria, które ją powołują do życia, są elementem zbiorowej świadomości kulturalnej i wpływają wydatnie na sam proces tworzenia, narzucając mu pewne ramy i wymagania. Kryteria wartościowania dzieł artystycznych należą do dziedziny historycznie zmiennych konwencji społecznych. Czynności twórcze pisarza pozostają zawsze w orbicie ich oddziaływania, artysta je jak gdyby zastaje i musi wobec nich zająć określone stanowisko.

Odpowiednikiem konwencji społecznej w samej literaturze są konwencje literackie, czyli skrystalizowane w tradycji zasady tworzenia, pewne schematy literackie (np. gatunki czy style), rodzaje tematyki, techniki literackie (wierszowe i prozatorskie), typy mowy poetyckiej, metody stylizacji językowej. Konwencja literacka jest systemem form i reguł postępowania pisarskiego, odpowiadającym pozytywnie oczekiwaniom i gustom estetycznoliterackim społeczności odbiorców. Utrwalona w danym czasie i środowisku konwencja stanowi podstawę pozwalającą publiczności identyfikować litcrackość utworów, umożliwiającą ich klasyfikację i wartościowanie. Konwencja literacka jest zjawiskiem ponad jednostkowym, społecznym, pisarz zastaje ją już ukształtowaną i swoje inicjatywy twórcze w określony sposób do niej ustosunkowuje.

Tworzenie ma charakter indywidualny, ale odbywa się ono w obrębie najróżniejszych schematów, norm i przyzwyczajeń estetycznych, które nie są dziełem tworzącej jednostki, lecz faktami społecznymi, jak gdyby „dobrem ogólnym” czy „wspólną własnością”. Najbardziej charakterystyczne tego przykłady znajdujemy w twórczości ludowej, gdzie autor i równocześnie wykonawca (improwizator) pieśni, baśni, zagadek, anegdot, opowieści, niejednokrotnie bardzo rozbudowanych, czerpie rozwijane przez siebie i formowane wątki z określonego zasobu, znanego dobrze słuchaczom i utrwalonego w ich pamięci. Jego inwencja i indywidualna odkrywczość artystyczna polegają na tym, że nadaje on swoistą formę pewnym obiegowym motywom tematycznym, że je na swój sposób modyfikuje, nie wychodząc wszakże poza ramy skrystalizowanych jużi tradycyjnych w danym środowisku schematów wypowiedzi artystycznej. Nierzadko obowiązują tu również przepisy formalne, ograniczające swobodę twórcy i narzucające mu konieczność przystosowania się do jakichś konwencjonalnych norm i wzorów. Można by więc powiedzieć, że tworzenie takie jest w dużym stopniu odtwarzaniem istniejących już w społecznej świadomości konwencji literackich. Żywioł indywidualny i żywioł społeczny są niemal nie do rozgraniczenia w tego rodzaju twórczpści, podobnie jak trudno byłoby je rozdzielić w przedpiśmiennym stadium literatury, np. w pieśniach starogreckich rapsodów, których tematyka, związana z dziejami mitologicznych bóstw i herosów, była stałym elementem wierzeń, należała do dziedziny społecznej świadomości. Pieśniarz jej nie wymyślał,po prostu nadawał formę istniejącym już, gotowym i powszechnie znanym motywom mitycznym i legendarnym historiom, które żyły w zbiorowej pamięci.

Nic należy jednak sądzić, że konwencje, schematy czy ustalone normy wpływają tylko na twórczość ludową i przedpiśmienną. Określają one w nie mniejszym stopniu każdy rodzaj twórczości artystyczno-literackiej. Pisarz nigdy nie działa poza ich wpływem. Podejmując np. określoną formę gatunkową liryczną, epicką czy dramatyczną, korzysta w pewien sposób z dobra już przed nim ukształtowanego, z osiągnięć wypracowanych w ciągu całego dotychczasowego rozwoju literatury. Rodzaje, gatunki, style, tzw. kategorie estetyczne (tragizm, komizm, wzniosłość itp.), a nawet takie elementy, jak metody kreacji bohatera, budowania fabuły, zasady wersyfikacji itd. — wszystko to są pewne schematy literackie jak gdyby już społecznie usankcjonowane, utrwalone w doświadczeniach literatury i osadzone w zbiorowej świadomości kulturalnej. Nawet najbardziej oryginalna i nowatorska twórczość nigdy nie buduje od nowa, zawsze opiera się na poprzedzającym ją dorobku, ustosunkowuje się do niego w określony sposób. Każdy twórca staje wobec istniejącego już i gotowego systemu konwencji i norm mających pewną tradycję, staje wobec wzorców (rodzajów, gatunków, stylów itd.), z którymi — na mocy owej tradycji — wiążą się społecznie utrwalone wartości ideowo-estetyczne. Pisarz, poruszając się w ramach tego systemu, może poszukiwać własnych form i rozwiązań artystycznych; nawiązując do zastanych schematów, może im równocześnie przeczyć, dążyć do ich przekształcenia lub nawet przezwyciężenia. Wpływają one na przedsięwzięcia literackie zarówno wtedy, gdy pisarz je akceptuje, jak i wtedy, gdy je podważa lub pragnie odrzucić. I w jednym, i w drugim wypadku proces twórczy jest swego rodzaju „dialogiem” z konwencją.

Konflikt z konwencją literacką może charakteryzować oczywiście nie tylko sytuację indywidualnego pisarza. W równym stopniu może on być właściwy sytuacji prądów literackich, poetyk i szkół poetyckich. Stopień radykalizmu w sporze z ukształtowanymi konwencjami jest każdorazowo określany przez konkretne okoliczności historycznoliterackie (np. romantyzm wobec klasycyzmu czy ekspresjonizm wobec

2* 19