1 (216) 2

tazji. Jest to czynność równająca się logicznemu odgadywaniu. (...). Chodzi tylko i przede wszystkim o to, by owe zdarzenia prywatne były logicznie zgodne z barwą i nastrojem danej epoki” ⁹.

Powieść dla dzieci czy młodzieży zwalnia zasadzie autora z wielkich syntez historycznych. Zarówno w odtwarzaniu wypadków odnotowanych przez historię, jak i „wypełnianiu przerw” ma on prawo, a nawet pedagogiczny obowiązek ograniczyć się do zagadnień najprostszych, elementarnych, znanych dorosłemu czytelnikowi, ale nowych dla czytelnika dziecięcego. Sienkiewicz pisze o „prawdzie dziejowej i życiowej” zawartej w powieści historycznej. Pierwszą rozumie jako prawdę historycznych faktów odnotowanych przez historię, drugą jako prawdę ludzi, środowisk, historycznego klimatu, słowem, tego, co wchodzi w zakres „logicznego odgadywania”, a co współcześnie określamy najogólniej realizmem powieści historycznej.

(...)

Cykl historycznych powieści Przyborowskiego, czytany nawet w chronologicznym porządku, nie może zastąpić podręcznika do nauki historii.

Zawarta tu wiedza nie tylko o całej przeszłości, ale nawet o epoce najbardziej przez Przyborowskiego eksploatowanej — wojen napoleońskich — byłaby niedostateczna w stosunku do zakresu, jaki obowiązywał czy obowiązuje w pierwszych latach nauczania historii. Rzecz zresztą zrozumiała — żaden cykl powieściowy takich ambicji zakładać sobie nie może. Ale poszczególne powieści Przyborowskiego, związane z jakimś historycznym epizodem, dostarczają wiadomości przekraczających zakres podręcznika historii. I zakładając nawet, że czytelnik powieści zaabsorbowany samą fabułą tylko część tej wiedzy wchłonie, to i tak wartość pozna wcza książki w nauczaniu historii jest ogromna.

(...)

Bohatera w książkach Przyborowskiego poznajemy już zwykle na samym początku powieści. Czasem jako żołnierza, częściej w momencie podejmowania decyzji ucieczki do wojska. Droga do bohaterstwa prowadzi przez dezercję a rebours. Później, już przez cały tok powieściowy, czytelnik podąża śladami bohatera nie rozstając się z nim ani na chwile.

(...)

Nie jest sprawą przypadku, że najlepsze powieści Przyborowskiego odznaczają się trafnym wyborem środowiska społecznego, z którego rekrutują się bohaterowie. W Młodym konfederacie barskim będą nimi dwaj szlacheccy paniczykowie, którzy ze szkoły w Humaniu uciekają do konfederacji. W Szwedach w Warszawie — syn straganiarki, subiekt od Fukiera, pisarczyk magistracki i rajca miejski. W Racławicach i Gromie maciejowickim — wiejskie chłopaki; pierwszy zaciągnie się jeszcze do jazdy, ale drugi będzie kosynierem i zginie broniąc swego naczelnika. W Młodych gwardzistach — wnuk przekupki, rybak z Powiśla, ksiądz, krzyż na szablę zamieniający. Synowie drobnej szlachty służyć będą

113