1 (43)

S6 Proza historyczna

margrabiego Hodona na Polskę i dziejów sławnej bitwy pod Cedynią (972), ukazała losy jednego z wojów — Krzesisława i jego syna Imka.

W Ślężańskiej legendzie scharakteryzowała autorka okres politycznego zamętu i walk wewnętrznych prowadzonych przez możnowładców przeciw prawowitemu królowi, Kazimierzowi Odnowicielowi.

We wszystkich wymienionych pozycjach Dobkiewiczowa starała się przekazać czytelnikowi sporą , nieraz nawet zbyt dużą. sumę wiadomości o życiu obyczajowym na Śląsku, kładąc przy tym nacisk na wątki romansowe, jakże znamienne dla tradycyjnej powieści historycznej, w której ważną rolę pełniły elementy fikcji literackiej.

Skłonność autorki do opierania fabuły na tradycyjnym schemacie romansu historycznego z motywem porwania dziewczyny szczególnie wyraziście wystąpiła w Haftowanych trzewiczkach. Treść książki stanowią przygody dzielnego Kazika, który z pomocą „Starzyka” Szpaka poszukuje ukochanej dziewczyny Wisełki, porwanej przez możnego pana. Dobkiewiczowa próbuje w niej przede wszystkim możliwie wiernie ukazać pracę, ubiory, wygląd mieszkań i codzienne życie kmieci i rzemieślników śląskich w XI w. Krystyna Kuliczkowska zwróciła uwagę na podobieństwo Haftowanych trzewiczków do Historii żółtej ciżemki Antoniny Domańskiej.¹ W obu powieściach życie obyczajowe, usytuowane na tle niezbędnych realiów historycznych, góruje nad faktografią dziejową, fikcja — nad rzeczywistością historyczną.

Ta sama tendencja literacka widoczna jest w Ofce z Kamiennej Góry. I tutaj wprowadziła autorka wątek romansowy. Na tle codziennego bytowania i obyczajów różnych warstw społecznych, żyjących na pradawnych terenach słowiańskich w okolicy dzisiejszego Opola, ukazała romantyczną miłość Ofki i młodego rycerza Ludosława.

Czasów piastowskich dotyczy także zbiór opowiadań Jadwigi i Anny Chamiec pt. Gniewko z Turoboi (1965). Autorki ukazały postaci pierwszych władców: Mieszka I, Bolesława Chrobrego, Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego. Postaciami pierwszoplanowymi są jednak .dzieci.

Uprzywilejowanym tematem w prozie historycznej dla młodzieży jest też następny po Piastach okres dynastyczny, a mianowicie Polska Jagiellonów. Uwagę pisarzy przykuwa zwłaszcza sprawa krzyżacka i pozostająca w ścisłym z nią związku bitwa na polach Grunwaldu oraz problemy społeczno--obyczajowe epoki. Najczęściej w utworach tych występują elementy wojenno-przygodowe, autorzy ukazują historyczne wydarzenia przy pomocy fikcyjnych, pierwszoplanowych postaci. W wielu przypadkach bohaterami są najczęściej młodzi chłopcy uwikłani w przeróżne perypetie, jak Hanusz Bartl z książki Platnerczyk ze Złotej Pragi (1963) Lucyny Sieciechowiczowej czy Eryk z książki Pod mitrami Malborka (1959) Andrzeja Koskowskiego. Obok nich pojawiają się postaci historyczne: Jagiełło, Zbigniew z Oleśnicy, książę Ziemowit Płocki i in.

Interesującą powieść o epoce jagiellońskiej stworzył Bolesław Mrówczyński. Jest to Miecz Kagenowy (1968), utwór o dynamicznej akcji, z licznymi sytuacjami dramatycznymi. „[...] zakończeniu jednej perypetii towarzyszy nawijanie następnego wątku sensacyjnego. [...] Przygoda, napięcie, sensacja — oto podstawowe elementy strukturalne powieści” — pisze Antonina Je-licz.² Poświęcił ją autor sytuacji na Pomorzu Zachodnim na prżełomie XIV i XV wieku, kiedy to rzeczywistą władzę nad tymi ziemiami sprawowali nie książęta pomorscy, lecz zakon krzyżacki, a związki polityczne Pomorza z Polską były słabe i nie miały trwałych podstaw prawnych. Ani kategorie myślenia bohaterów powieści, ani ich zachowanie, reakcje psychiczne, sposób bycia i stylistyka rozmów nie wiążą się ze średniowieczem. Nie sposób czynić z tego zarzutu autorowi — twierdzi dalej cytowana autorka³ — ponieważ nie o obyczajowość i klimat historyczny tu chodzi, lecz o istotę i współczesny sens walki niepodległościowej ludności Pomorza z zalewem krzyżackim.⁴ Pisarza interesują głównie postawy ludzkie determinowane nie tyle czasem historycznym, co warunkami i okolicznościami politycznymi. Powieść B. Mrówczyńskiego ma więc, mimo historycznych realiów, jak najbardziej współczesną wymowę. Sygnalizowaną tu tendencję do ukazywania problemów naszych czasów za pomocą tematu historycznego obserwujemy i w innych ambitniejszych utworach historycznych ostatniej doby.

Podjętym przez B. Mrówczyńskiego problemem krzyżackim zajął się także Wlodzimież Bart w Grunwaldzkich mieczach (1966). Na atrakcyjności utworu ujemnie zaciążyła jednak nadmierna troska pisarza o realia historyczne, a zwłaszcza drobiazgowe relacje o przygotowaniach do bitwy grunwaldzkiej, kronikarskie wyliczanie osób z otoczenia króla — słowem, sucha faktografia historyczna, której nie udało się autorowi wtopić w wątłą akcję przygodową.⁵ Miał ją ożywić młody pachołek, rodem z Przyborowskiego, ale jego literacki wizerunek nie udał się autorowi.

1

Por. K. Kuliczkowska: Historia trzewiczków z safianu. „Nowe Książki” 1958 nr 17.

2

   A. Jelicz: Miecz Kagenowy. „Nowe Książki” 1968 nr 11.

3

   Ibidem.

4

   Ibidem.

5

   Por. A. Je.licz: Koniec wielkiego impasu. „Nowe Książki” 1967 nr .8.