1
1(1) 2

80 ŚWIADOMOŚĆ

W akiach introspekcji mamy uprzywilejowany dostęp (privileged ac-cess) do naszych stanów mentalnych. Według teorii kartezjańskiej dane in-trospekcyjne stanowią wzorcowy - i być może jedyny - przypadek wiedzy całkowicie bezpośredniej. Wiedza ta nie opiera się na żadnego rodzaju wnioskowaniu, jest zatem nieinferencyjną wiedzą bezpośrednią. Wystarczy, że jakiś stan mentalny zachodzi, a podmiot od razu ma do niego dostęp. Gdy chcemy się czegoś dowiedzieć na temat tzw. świata zewnętrznego, wówczas musimy dokonywać rożnego rodzaju badań, wnioskowań ild., a więc dążyć do odsłonięcia zakrytej istoty danego zjawiska. Jeżeli natomiast odczuwamy na przykład ból, to od razu wiemy, czym on jest. Nie istnieje więc żadna zakryta przed spostrzeganiem wewnętrznym istota zjawisk mentalnych. Inaczej mówiąc, dla danych inlrospekcyjnych nie może być sformułowana opozycja zjawisko-rzeezywistość. W odróżnieniu od danych odnoszących się do świata rzeczy fizycznych, dane introspekcyjnc są jakby ‘płaskie’, nie przejawiają się przez wyglądy, przez tzw. dane zmysłowe (sense data). W myśl kartezjańskiego podejścia, jeśli wewnętrznie ujmujemy nasze ‘ja’, to tym samym poznajemy pewną istniejącą samodzielnie, substancjalną realność duchową, a ze względu na brak opozycji zjawisko-rzeczywistość musimy uznać, że tego rodzaju duchowa realność nie jest przejawem czegoś innego, to znaczy przejawem jakichś nieświadomych stanów mózgu.

Według tradycyjnej - kartezjańskiej - teorii introspekcji z tezy uprzywilejowanego dostępu ma wynikać niepo wątpię wal ność danych intro-spekcyjnych (bądź też ich niekoiygowalność, niefalsyfikowalność). Jeżeli odczuwam ból, to nie mogę wątpić, że go odczuwam. Podobnie jeżeli spostrzegam w ogrodzie sylwetkę człowieka, to nic mogę wątpić w daną in-trospekcyjną informującą mnie, że właśnie przeżywam widzenie takiej sylwetki - chociaż w rzeczywistości może to być słomiany chochoł. W myśl tego stanowiska percepcje zewnętrzne, potraktowane jako dane doświadczenia wewnętrznego, byłyby zatem, podobnie jak bóle, niepowąt-pic walne.

Niepowątpiewalność danych introspekcyjnych bywa różnie interpretowana. Przez niepowątpiewalność można rozumieć psychologiczną niemożliwość pomyślenia, że coś jest w rzeczywistości inne, niż dane intro-spekcyjne to prezentują. Skoro faktycznie odczuwam ból, niemożliwe jest pomyślenie, że mnie nie boli. Niepowątpiewalność danych introspekcyjnych może być jednak zinterpretowana w mocniejszy sposób, a mianowicie jako logiczna niemożliwość wątpienia w te dane: każda próba wątpienia w tym obszarze musi prowadzić do sprzeczności. Nie może być tak, że kogoś coś boli, a jednocześnie go nie boli, ponieważ introspekcja i to, co się w niej prezentuje, tworzą niczym niezapośredniczoną jedność i nie może być tu pomyłek. Niepowątpiewalność może znaczyć też to, że nie istnieją żadne doniosłe i pozytywne racje skłaniające do wątpienia. Jeśli w introspekcji dany mi jest mój ból, to wprawdzie mogę ‘pusto’ pomyśleć, że podlegam jakiejś bardzo swoistej iluzji, ale faktycznie nie dysponuję żadnymi pozytywnymi racjami, aby tak właśnie sądzić.

NickoiTtiowalność można rozumieć jako niemożliwość bycia poprawionym przez kogoś innego: nikt inny nie może mnie poprawić w kwestii wiedzy na temat moich stanów świadomych, inaczej mówiąc, jestem w tym wypadku jedynym i ostatecznym autorytetem. Niefalsylikowalność zaś przypisywana danym doświadczenia wewnętrznego oznacza to, że w tej dziedzinie nic mogę popełnić żadnego błędu. Zależnie od interpretacji słowa ‘niemożliwe’ różnie da się rozumieć pojęcie niefalsyfikowalności. Błąd może sięj pojawić na przykład dlatego, żc zastosowałem nieodpowiednie pojęcia interpretacji tego, co właśnie odczuwam.

Jeżeli introspekcja jest spojrzeniem od wewnątrz do wewnątrz, a dane . uzyskiwane dzięki niej należą wyłącznie do mojego umysłu, to - jak głoszą krytycy - jest ona źródłem danych całkowicie prywatnych. Tylko ja mo-introspekcyjnic poznawać mój umysł i mogę introspekcyjnie poznawać :o mój umysł. Stany umysłów innych ludzi są mi dane wyłącznie jako zapośredniczonegOs przez ich cielesne zachowanie. Trzeba przy tym ńętać, że zeznania werbalne na temat stanów mentalnych, które słyszę innych ludzi;¹ są dla mnie też tylko pewnym rodzajem ich cielesnego

zachowania. Pewność zatem mogę posiadać tylko co do istnienia i co do

treści mojego umysłu. Istnienie innych umysłów jest wyłącznie prawdopodobne, gdyż musi być wywnioskowane z objawów cielesnych. W ten spo-kartezjańska teza o prywatności danych introspekcyjnych prowadzi do problematyki solipsyzmu. Solipsyzmem epislemologicznym nazywany jest ąd, że poznawalne są wyłącznie istnienie i treści ‘mojego’ umysłu. Sic wo ‘poznawalny’ należy tu interpretować jako ‘poznawalny z pewnością’, ienie i stany innych umysłów są wprawdzie poznawalne, ale stanowią (dzę tylko prawdopodobną (prawdopodobną hipotezę). Solipsyzm metafi-cjzny zaś jest tezą bardziej radykalną, a mianowicie tezą, że istnieje tylko n umysł. Jest nim ten umysł, którego istnienie i treści poznawalne są pewnością, to znaczy umysł każdego z nas z osobna.

Krytyka introspekcji i jej rzekomej prywatności wywarła ogromy yw na filozofię drugiej połowy XX w. Wielu filozofów uznało, że naka-ona odejście od kartezjańskiego dualizmu dwóch substancji, według :ego substancja myśląca dana była bezpośrednio w inU‘ospekcji jako i lienna od świata fizycznego, pozafizyczna dziedzina bytowa. Ukazanie,