page0244

234

zwierzę, łaskotanie, zapach — i faktu odczuwania tego czegoś, świadomości jaką o tern mamy, sądu, który stąd wyprowadzamy, rozumowania, które do tego stosujemy, innemi słowy kategoryi, które to coś chwytają. Z tego punktu widzenia dualizm zawarty we wrażeniu wyraża się jasno: wrażenie jako rzecz odczuta, to strona fizyczna, to materya; wrażenie — jako fakt odczuwania, sądzenia — to duch.

Zauważmy, jakiego sposobu mówienia używamy: mówimy, że materya to to, co odczuwamy; ale nie mówimy, dla symetryi że duch jest tern czemś, co odczuwa. Użyliśmy formy ostrożniejszej i zdaje mi się słuszniejszej, która ducha kładzie w fakt odczuwania. Powtórzmy jeszcze, choćby nas o subtelizowanie posądzono: duch to akt świadomości, to nie podmiot mający świadomość. Bo podmiot, zauważmy dobrze, podmiot odczuwający jest przedmiotem poznania, należy do drugiej grupy, do grupy wrażeń. W praktyce, jako ducha, przedstawiamy sobie część własnej biografii i sztucznie przypisujemy temu fragmentowi zdolność posiadania świadomości o stosunku podmiotu do przedmiotu. Tworzymy sobie podmiot, ale fragment ten złożony z wrażeń i wspomnień, nie przedstawia ściśle ducha, i nie odpowiada naszemu określeniu; przedstawiałby raczej ducha już zmateryalizowanego.

Wynika stąd ta ciekawa konsekwencya, że duch obdarzony jest istnieniem niezupełnem, jest jak kształt, który urzeczywistnia się tylko przez swe przystosowanie do jakiejś materyi. Można wyobra-

http://rcin.org.pl