26,27 2

26

Teorie literatury XX wieku

f»«»k XX jako wiok teorii

| Przełom pozytywistyczny Mruktura-listyczny

P.i opiste-lologiczne jlologkzno

\ przyrod-»początki illter.itury

lonetyzm

Pr/otom |'0/itywi i.ty. zny -|*rt nowo ho) teorii

wa znaczeniu. To właśnie w ubiegłym stuleciu teoria literatury otrzymała bowiem status osobnej dyscypliny, a na samym początku wieku, w wyniku uzyskania autonomii przez humanistykę, stworzenie teorii z prawdziwego zdarzenia stało się jednym z najważniejszych zadań badaczy literatury.

Na rozwój teorii literatury w XX wieku w największym stopniu wpłynęły dwa potężne przełomy:

-    przełom antypozytywistyczny, który przyniósł jej naukową autonomię i skierował jej zainteresowania w stronę języka dzieła literackiego (tak zwany zwrot lingwistyczny), oraz

-    przełom poststrukturalistyczny, który z kolei tę naukową autonomię podważył, powodując kolejne ważne zwroty teorii: zwrot pragmatystycz-ny, etyczno-poi i tyczny, narratywistyczny, a w konsekwencji - zwrot kulturowy.

1. Przełom antypozytywistyczny

Najwcześniejsze pytania teoretyczne, jakie pojawiły się jeszcze na gruncie pozytywistycznej wiedzy o literaturze, miały przede wszystkim charakter epistemolo-giczny i metodologiczny. I choć oczywiście teoria w pozytywizmie zakładała implicite ogólną koncepcję swojego przedmiotu, to jednak pytań ontologicznych -a przede wszystkim pytania: czym jest literatura? - nic zadawano sobie wprost, uznając, że jest ona takim samym przedmiotem badań jak wszystko, co nas otacza. Także i metody badania literatury zapożyczano wówczas z nauk przyrodniczych, które w tym czasie nadawały ogólny ton wiedzy, ustanawiając tym samym kanon metodologiczny. Pierwszym wyraźnym stanowiskiem, jakie pojawiło się w metodologii pozytywizmu, był genetyzm, zgodnie z nazwą bardziej nastawiony na pytanie o to, skąd wzięła się literatura, niż czym jest. W ślad za tendencją do określania zewnętrznych czynników, które wpłynęły na powstawanie dzieła literackiego, pojawiały się rozmaite odmiany metod badania literatury: historyczne, socjologiczne, przyrodnicze, psychologiczne itp. Próbowano w ten sposób wyjaśnić genezę dzieła literackiego - albo przez odwołania do kontekstu historycznego czy społecznego, albo do psychiki autora (a nawet jego „fizjologii”), lub też na drodze szukania analogii z teoriami przyrodoznawczymi (na przykład teorią ewolucji, którą adaptowano do teorii rozwoju gatunków literackich)'⁹. Pytania o istotę literatury pojawiły się dopiero wskutek poważnej debaty o metodach poznania naukowego, jaka toczyła się na przełomie wieku XIX i XX. W wyniku tej debaty (nazywamy ją właśnie „przełomem antypozytywistycznym”) nauki humanistyczne usamodzielniły się i odłączyły od nauk przyrodniczych, powołując do

" O pozytywistycznych koncepcjach metodologicznych (zwłaszcza o metodach przyrodniczych czy nurcie _Me»toftajop»ychologicznym") zob. Teoria badań literackich za granicy, i1n-toloyja, red. S, Skwarczyrtska, t. i: Romantyzm i pozytywizm, ca. i: Kierunki romantyczne i pir/dmarkunaika rorfjtia ukuła realizmie, Kraków

Wprowadzenie

27

życia własną, odrębną metodologię. Dlatego też w przełomie antypozytywistycz-nym dostrzec można nic tylko genezę współczesnej humanistyki, lecz także genezę nowoczesnej teorii literatury. Był to bowiem toczący się na przełomie XIX i XX wieku spór o metody poznania naukowego, zainicjowany sprzeciwem wobec wspomnianej już metodologii pozytywistycznej,zrównującej w procesach badawczych zewnętrzne fakty świata przyrodniczego i wewnętrzne zjawiska życia duchowego. Sedno tego sporu stanowiło genetystyczne i deterministyczne ujmowanie dzieła literackiego: jako wyniku przyczyn natury psychologicznej, społecznej, historycznej itp. Najważniejszym celem dyskusji przełomu antypozytywis-tycznego stało się więc wyraźne oddzielenie nauk przyrodniczych i nauk humanistycznych (w tym także literaturoznawstwa), dokonane ze względu na istotną odmienność przedmiotów badań (w tym także literatury). W efekcie zadekretowany został ogólny podział nauk na przyrodnicze o charakterze nomotctycznym (od gr. nomos = prawo i tbetos = ustanowiony) i humanistyczne o charakterze idio-graficznym (od gr. idios = szczególny i graphein = pisać)^,0.Te pierwsze miały zajmować się wyjaśnianiem rozmaitych zjawisk i procesów świata zewnętrznego, główną uwagę skupiając na prawach rządzących owymi zjawiskami i procesami. Drugie zaś, dla których podstawową operacją poznawczą miało być rozumienie zjawisk życia duchowego, nastawiały się przede wszystkim na opis tego, co jednostkowe i niepowtarzalne.

Dla teorii literatury miało to bardzo ważne konsekwencje - przede wszystkim odłączenie humanistyki, a wraz z nią wiedzy o literaturze, od nauk przyrodniczych pociągnęło za sobą konieczność wyraźnego zdefiniowania specyfiki literatury jako przedmiotu literaturoznawstwa. Wtedy to - ze zrozumiałych względów - dla teoretyków literatury najważniejsze stały się pytania o specyficzne właściwości dzieła literackiego jako przedmiotu literaturoznawstwa. W ślad za nimi pojawiły się także bardzo szybko problemy dotyczące poznania literatury, natury interpretacji, specyfiki procesu twórczego i podmiotowości literackich itp. Można więc powiedzieć, że teoria w pełnym tego słowa znaczeniu - taka, która rozpoczęła od prób precyzyjnego określenia właściwości swojego przedmiotu, a zarazem od uczynienia z niego fundamentu literaturoznawstwa - pojawiła się właśnie po przełomie antypozytywistycznym, kiedy to mogła zagwarantować autonomię wiedzy o literaturze.

W związku z tym właśnie na początku wieku spotykamy tak dużo kierunków i orientacji, dla których najważniejsze stały się odpowiedzi na pytania natury mitologicznej: czym jest literatura? Jakie są jej szczególne właściwości? ( zym różni się ona od innych tworów językowych? Co to jest język poetycki? Widać to zwłaszcza w wysiłkach takich szkół teoretycznych jak rosyjska szkoła formalna, praska szkoła strukturalna czy Ingardcnowska fenomenologia li-trratury, dla których tego rodzaju dylematy natury csencjalnej okazują się absolutnie pierwszoplanowe i stanowią za każdym razem punkt wyjścia do okre-

Podział na nauki przyro nicze i hum.i styczne

Nauki norm tyczne i tdio (iczne

Specyfika

literatury

Autonomii wiedzy o literatur:

Pytania

ontologici

1'nd/ml dokonany ptv.cz dwóch przedstawicieli ncokaniowskicj szkoły łudcóskicj W. Win-iIcIImiiiiIu k 11 Uii krrla w i H*>.§ toku.