26,27 (4)

26

Teorie literatury XX wieku

fiok XX jako wtok teorii

Przełom

pozytywis

tyczny

i-.truktura-

tistyczny

u.i opiste-lologiczne totogiczne

i przyrod-i poczgtki literatury

'mnotyzm

Przełom pozltywi-utyc zny -m nowo-u#) teorii

wa znaczeniu. To właśnie w ubiegłym stuleciu teoria literatury otrzymała bowiem status osobnej dyscypliny, a na samym początku wieku, w wyniku uzyskania autonomii przez humanistykę, stworzenie teorii z prawdziwego zdarzenia stało się jednym z najważniejszych zadań badaczy literatury.

Na rozwój teorii literatury w XX wieku w największym stopniu wpłynęły dwa potężne przełomy:

—    przełom antypozytywistyczny, który przyniósł jej naukową autonomię i skierował jej zainteresowania w stronę języka dzieła literackiego (tak zwany zwrot lingwistyczny), oraz

-    przełom poststrukturalistyczny, który z kolei tę naukową autonomię podważył, powodując kolejne ważne zwroty teorii: zwrot pragmatystycz-ny, etyczno-polityczny, narratywistyczny, a w konsekwencji - zwrot kulturowy.

1. Przełom antypozytywistyczny

Najwcześniejsze pytania teoretyczne, jakie pojawiły się jeszcze na gruncie pozytywistycznej wiedzy o literaturze, miały przede wszystkim charakter epistemolo-giczny i metodologiczny. I choć oczywiście teoria w pozytywizmie zakładała implicite ogólną koncepcję swojego przedmiotu, to jednak pytań ontologicznych -a przede wszystkim pytania: czym jest literatura? - nie zadawano sobie wprost, uznając, że jest ona takim samym przedmiotem badań jak wszystko, co nas otacza. Także i metody badania literatury zapożyczano wówczas z nauk przyrodniczych, które w tym czasie nadawały ogólny ton wiedzy, ustanawiając tym samym kanon metodologiczny. Pierwszym wyraźnym stanowiskiem, jakie pojawiło się w metodologii pozytywizmu, był genetyzm, zgodnie z nazwą bardziej nastawiony na pytanie o to, skąd wzięła się literatura, niż czym jest. W ślad za tendencją do określania zewnętrznych czynników, które wpłynęły na powstawanie dzieła literackiego, pojawiały się rozmaite odmiany metod badania literatury: historyczne, socjologiczne, przyrodnicze, psychologiczne itp. Próbowano w ten sposób wyjaśnić genezę dzieła literackiego - albo przez odwołania do kontekstu historycznego czy społecznego, albo do psychiki autora (a nawet jego „fizjologii"), lub też na drodze szukania analogii z teoriami przyrodoznawczymi (na przykład teorią ewolucji, którą adaptowano do teorii rozwoju gatunków literackich)²⁹. Pytania o istotę literatury pojawiły się dopiero wskutek poważnej debaty o metodach poznania naukowego, jaka toczyła się na przełomie wieku XIX i XX. W wyniku tej debaty (nazywamy ją właśnie „przełomem antypozytywistycznym”) nauki humanistyczne usamodzielniły się i odłączyły od nauk przyrodniczych, powołując do

** O pozytywistycznych koncepcjach metodologicznych (zwłaszcza o metodach przyrodniczych czy nurcie „catofizjopsychologicznym”) zob. Teoria Mań literackich za grania/. Antologia, red. S. Skwarczyrtska, t. i: Romantyzm i pozytywizm, cz. i: Kierunki romantyczne i prrri/markwwika rmy/ika rzJtala realizmu, Kiakuw 11)0 v

Wprowadzenie

27

życia własną, odrębną metodologię. Dlatego też w przełomie antypozytywistycz-nym dostrzec można nie tylko genezę współczesnej humanistyki, lecz także genezę nowoczesnej teorii literatury. Był to bowiem toczący się na przełomie XIX i XX wieku spór o metody poznania naukowego, zainicjowany sprzeciwem wobec wspomnianej już metodologii pozytywistycznej, zrównującej w procesach badawczych zewnętrzne fakty świata przyrodniczego i wewnętrzne zjawiska życia duchowego. Sedno tego sporu stanowiło genetystyczne i deterministyczne ujmowanie dzieła literackiego: jako wyniku przyczyn natury psychologicznej, społecznej, historycznej itp. Najważniejszym celem dyskusji przełomu antypozytywis-tycznego stało się więc wyraźne oddzielenie nauk przyrodniczych i nauk humanistycznych (w tym także literaturoznawstwa), dokonane ze względu na istotną odmienność przedmiotów badań (w tym także literatury). W efekcie zadekretowany został ogólny podział nauk na przyrodnicze o charakterze nomotetycznym (od gr. nomos = prawo i thełos = ustanowiony) i humanistyczne o charakterze idio-graficznym (od gr. idios = szczególny i graphein = pisać)³⁰. Te pierwsze miały zajmować się wyjaśnianiem rozmaitych zjawisk i procesów świata zewnętrznego, główną uwagę skupiając na prawach rządzących owymi zjawiskami i procesami. 1 )rugie zaś, dla których podstawową operacją poznawczą miało być rozumienie zjawisk życia duchowego, nastawiały się przede wszystkim na opis tego, co jednostkowe i niepowtarzalne.

Dla teorii literatury miało to bardzo ważne konsekwencje - przede wszystkim odłączenie humanistyki, a wraz z nią wiedzy o literaturze, od nauk przyrodniczych pociągnęło za sobą konieczność wyraźnego zdefiniowania specyfiki literatury jako przedmiotu literaturoznawstwa. Wtedy to — ze zrozumiałych względów - dla teoretyków literatury najważniejsze stały się pytania o specyficzne właściwości dzieła literackiego jako przedmiotu literaturoznawstwa. W ślad za nimi pojawiły się także bardzo szybko problemy dotyczące poznania literatury, natury interpretacji, specyfiki procesu twórczego i podmiotowości literackich itp. Można więc powiedzieć, że teoria w pełnym tego słowa znaczeniu - taka, która lozpoczęła od prób precyzyjnego określenia właściwości swojego przedmiotu, a zarazem od uczynienia z niego fundamentu literaturoznawstwa - pojawiła się właśnie po przełomie antypozytywistycznym, kiedy to mogła zagwarantować autonomię wiedzy o literaturze.

W związku z tym właśnie na początku wieku spotykamy tak dużo kierunków i orientacji, dla których najważniejsze stały się odpowiedzi na pytania natury ontologicznej: czym jest literatura? Jakie są jej szczególne właściwości? i /.ym różni się ona od innych tworów językowych? Co to jest język poetycki? Widać to zwłaszcza w wysiłkach takich szkół teoretycznych jak rosyjska szkoła formalna, praska szkoła strukturalna czy Ingardenowska fenomenologia li-It iautry, dla których tego rodzaju dylematy natury esencjalncj okazują się ab-uolitlnic pierwszoplanowe i stanowią za każdym razem punkt wyjścia do okre-

Podzial na nauki przyro nicze i huma styczne

Nauki nomt tyczne i idio ficzne

Specyfika

literatury

Autonomii wiedzy o literatur

Pytania

ontologlcz

I ‘<«l/.tut dokonany przez dwóch przedstawicieli ncokantowskiej szkoły badcóskicj W. Win drllnindii i 11 Rickcrta w i H<».| roku.