284,285

czynniki bliskie utworowi dramatycznemu. Podmiot liryczny usuwa sit,-jakby na bok, działa tylko poprzez zarysowanie świata przedstawionego:

Idzie Kasia borem, koszyk jagód niesie,

Aż ci jej rusałka zastąpiła w lesie.

„Odpowiedz, dziewczyno, na te trzy pytania,

Bo cię załaskoczą moje łaskotania:

Co kwitnie bez kwiatu ? bez powodu bieży ?

Co śniegiem bieluchnym w skwarnym lecie śnieży?”

Rozśmiejc się dziewczę i na to odpowie:

„Woda bez powodu bieży po dąbrowie,

A paproć bez kwiatu zakwita po lesie,

A śnieg letni — piana, którą woda niesie”.

(T. Lenartowicz Rusałka)

Podstawą kompozycyjną w tym wierszu jest dramatycznie zarysowana sytuacja pomiędzy bohaterkami. Konsekwencję tego faktu stanowi wielka rola rozmowy: poza wstępną strofą narracyjną głos mają w tym wierszu tylko postacie. Liryka sytuacyjna jest więc najbardziej zobiektywizowanym typem poezji lirycznej.

Sytuacja jest w wierszu lirycznym pewnym utrwalonym układem, wyraża się w niej stosunek podmiotu wypowiedzi do jej przedmiotu, stanowi więc ona czynnik silnie oddziaływający na kształt językowy utworu. W większości wypadków sytuacja owa nie stanowi osobnego przedmiotu opisu, na ogół nie ma w wierszu odrębnych informacji na jej temat, jest ona jednak elementem tak silnie zaznaczonym, że sama narzuca swą obecność, toteż bez trudu rekonstruujemy ją w toku lektury. Bardzo często w wierszu występuje jedna tylko wyraziście zarysowana sytuacja, określająca całą jego kompozycję (tak dzieje się właśnie w Mickiewiczowskim Na Alpach w Spliigen). Nie stanowi to jednak reguły, zwłaszcza w poezji współczesnej spotykamy się z utworami, w których obok siebie występuje kilka sytuacji. O ich zmianach dowiadujemy się nie z osobnych informacji, lecz z samego toku wypowiedzi, z ukazywania danej rzeczy z różnych perspektyw, z różnych punktów widzenia. Owe zmiany sytuacji mogą sprawiać wrażenie pewnej nieciągłości wypowiedzi, zwłaszcza jeśli zjawisko to rozpatruje się w porównaniu z poezją epok dawniejszych, w której radykalne zmiany punktu widzenia były rzadkością.

C. Podmiot indywidualny i podmiot zbiorowy

Podmiot liryczny może występować w utworze lirycznym w dwojakiej postaci: indywidualnego wypowiadającego bądź podmiotu zbiorowego, kiedy wypowiadającym jest pewien zespól postad.

W przypadku pierwszym autor wyraża świat doznań, uczuć i refleksji jednostki, toteż utwory takie, niezależnie od tego, czy stanowią przekaz rzeczywistych wrażeń, przemyśleń i poglądów autora, czy też nie (tego w zasadzie nie można stwierdzić), zwykło się nazywać 1 i ryką osobistą. Liryka osobista jest najczęstszą postacią twórczości lirycznej, z nią właśnie kojarzą się obiegowe wyobrażenia na temat liryki i do niej też odnosiła się przeważająca większość dotychczasowych rozważań.

Lirykę, w której podmiotem wypowiadającym jest pewien kolektyw, nazywa się zwykle liryką podmiotu zbiorowego. W dziejach liryki ten typ odegrał dużą rolę. W literaturze antycznej Grecji istniał specjalny dział liryki, tzw. liryka chóralna, deklamowana przez zespoły chóralne w pewnych wypadkach z akompaniamentem muzyki i tańca. Stanowiła ona cząstkę uroczystości i obrzędów, była więc bezpośrednio elementem życia społecznego. Z biegiem czasu liryka chóralna jako osobna odmiana liryki przestała istnieć, nie zanikła jednak liryka, w której występuje podmiot zbiorowy. Sięgają po nią poeci wtedy, gdy chcą wyrazić doświadczenia ogólne lub podkreślić, że wyrażane przeżycie nie ma charakteru indywidualnego, że jego nosicielem nie jest wyodrębniona jednostka, ale określona zbiorowość. Liryką zbiorową posługują się często poeci, którzy stawiają swym wierszom aktualne cele agitacyjne:

Dzień nam roboczy nastał.

Miot niesiemy, kilof i lom.

Idziemy budować miasta, stupiętrowy za domem dom.

Filary bijemy w głębie rozsrebrzonych na północ rzek, rozpalamy węgiel Zagłębia w piersiach maszyn wlokących wiek.

(W. Broniewski Robotnicy, w. 1—8)

W liryce o podmiocie zbiorowym wyraża się często pewne przeświadczenia filozoficzne. Przykładem może tu być następujący wiersz Różewicza, określający jakby wspólny los wszystkich ludzi:

285