82,83

jako tzw. podmiot liryczny (albo inaczej: „ja” liryczne). W dziele dramatycznym istnienie podmiotu literackiego jest zatajone; może się on całkowicie ukrywać poza innymi sferami świata przedstawionego: zdarzeniami, postaciami itd.

Indywidualny charakter i konkretność osoby podmiotu literackiego są różne w zależności od wielu rozmaitych czynników, takich jak konwencje danego rodzaju i gatunku literackiego, dążenia określonych prądów i poetyk, wreszcie postawy pisarzy. Niekiedy osoba ta jest bardzo wyraziście zarysowana poprzez użycie formy gramatycznej „ja”, np. w liryce bezpośredniej albo w takich utworach epickich, gdzie narrator opowiada w pierwszej osobie o świecie przedstawionym, a więc gdzie jest zarówno podmiotem, jak i bohaterem świata przedstawionego. Bywa i tak, że narrator zwraca się wprost do czytelnika, manifestuje wobec niego swoją obecność, uwidacznia zajmowaną postawę. Niekiedy znów odwrotnie: podmiot literacki może ukrywać się za przedstawionym światem, maskować się, być osobą nieokreśloną, o trudno uchwytnej tożsamości.

Podmiot literacki zawsze pozostaje w jakimś stosunku do innych składników przedstawienia: zdarzeń, bohaterów, ich przeżyć etc. Zajmuje — tak czy inaczej — postawę interpretacyjną i oceniającą. W pewnych wypadkach stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego jest w strukturze utworu równoważnikiem stosunku pisarza do otaczającej go rzeczywistości społecznej i historycznej.

Zawartość ideowa dzieła obejmuje wszystkie poglądy i oceny pisarza wypowiedziane w utworze, zarówno wprost, jak też poprzez określone elementy lub stosunki w świecie przedstawionym. Tak jak centralnym składnikiem świata przedstawionego jest temat, tak w obrębie zawartości ideowej utworu główny element, ośrodek krystalizacji stanowi idea. Jest to zasadnicza koncepcja myślowa dzieła, niejako jego „wyższy sens”, prawda dowiedziona lub tylko sugerowana. Idea może być traktowana jako wykładnik autorskiej postawy wobec tej sfery rzeczywistości, do której utwór nawiązuje poprzez sw^rój temat. Występuje w dwojakiej postaci: bądź jako problem, bądź jako tendencja. Problem to zmierzające do obiektywności ujęcie zagadnienia natury moralnej, psychologicznej czy filozoficznej, natomiast tendencja jest zawsze kierunkowa, nastawiona na określone rozwiązanie i na wywołanie wrażenia, że to właśnie rozwiązanie jest jedynie wartościowe. I tak można np. powiedzieć, że ideą Granicy Nałkowskiej jest problem nie-wspólmierności sądu człowieka o sobie samym i sądów o nim innych ludzi. Natomiast ideą Dwóch dróg z Humoresek z teki Worszylly Sienkiewicza jest tendencja, zmierzająca do wykazania bezspornej wyższości pozytywistycznego inżyniera nad zdemoralizowanym arystokratą.

Treść utworu literackiego stanowi dialektyczną jedność świata przedstawionego i zawartości ideowej (w węższym zakresie: tematu i idei). Rozdzielenie tych dwóch sfer jest jedynie zabiegiem analitycznym, w rzeczywistości bowiem przenikają się one nawzajem, wyrażają jedna poprzez drugą, a tylko w swoich krańcowych manifestacjach w obrębie struktury dzieła pozwalają się w pełni rozpoznać i rozróżnić.