Zarys teorii literatury0

jako tzw. podmiot liryczny (albo inaczej: „ja” liryczne). W dziele dramatycznym istnienie podmiotu literackiego jest zatajone; może się on całkowicie ukrywać poza innymi sferami świata przedstawionego; zdarzeniami, postaciami itd.

Indywidualny charakter i konkretność osoby podmiotu literackiego są różne w zależności od wielu rozmaitych czynników, takich jak konwencje danego rodzaju i gatunku literackiego, dążenia określonych prądów i poetyk, wreszcie postawy pisarzy. Niekiedy osoba ta jest bardzo wyraziście zarysowana poprzez użycie formy gramatycznej „ja”, np. w liryce bezpośredniej albo w takich utworach epickich, gdzie narrator opowiada w pierwszej osobie o świecie przedstawionym, a więc gdzie jest zarówno podmiotem, jak i bohaterem świata przedstawionego. Bywa i tak, że narrator zwraca się wprost do czytelnika, manifestuje wobec niego swoją obecność, uwidacznia zajmowaną postawę. Niekiedy znów odwrotnie: podmiot literacki może ukrywać się za przedstawionym światem, maskować się, być osobą nieokreśloną, o trudno uchwytnej tożsamości.

Podmiot literacki zawsze pozostaje w jakimś stosunku do innych składników przedstawienia: zdarzeń, bohaterów, ich przeżyć etc. Zajmuje — tak czy inaczej — postawę interpretacyjną i oceniającą. W pewnych wypadkach stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego jest w strukturze utworu równoważnikiem stosunku pisarza do otaczającej go rzeczywistości społecznej i historycznej.

Zawartość ideowa dzieła obejmuje wszystkie poglądy i oceny pisarza wypowiedziane w utworze, zarówno wprost, jak też poprzez określone elementy lub stosunki w świecie przedstawionym. Tak jak centralnym składnikiem świata przedstawionego jest temat, tak w obrębie zawartości ideowej utworu główny element, ośrodek krystalizacji stanowi idcaklest to zasadni cza koncepcja myślowa dzieła, njęjako jego „wyższy sensy, prawda dowiedziona lub tylko sugerowana. Ideamoże być traktowana jako wykładnik autorskiej postawy wobec tej sfery rzeczywistości, do której utwór nawiązuje poprzez swój temat. Występuje w dwojakiej postaci: bądź jako problem, bądź jako tendencja, fcroblem tn zmierzające do obiektywności ujęcie zagadnienia, natury moralnej, psychologicznej^-ćzy~ filozoficznej, natomiast tendencja) jest zawsze kierunkowa, nastawiona na określone rozwiązanie rns*wywołanie wrażenia, że to właśnie rozwiązanie jest jedynie wartościowe. 1 tak można np. powiedzieć, że ideą Granicy Nałkowskiej jest problem nie