2(5)

Rozdział 6

dokonujące się w ich dziecku czy uczniu przemiany zmierzają we właściwym kierunku, często nie dają na nie przyzwolenia, nie zapewniając tym samym koniecznego wsparcia i uruchamiając nadmiar kontroli. W jaki więc sposób patrzeć na zachowania młodych ludzi, którzy próbują - czasem w wielkich bólach - uformować własną tożsamość? Jak wspierać to, co może być szansą dla ich dalszego rozwoju w okresie wczesnej dorosłości, kiedy podejmą po raz pierwszy do końca, samodzielnie i odpowiedzialnie, rozmaite dorosłe - przypisane danej społeczności czy kulturze - role?

6.2. Kształtowanie się tożsamości

Proces formowania się tożsamości jest głównym i najważniejszym zadaniem, przed jakim stoi każdy nastolatek^{1 2}. To, co daje szansę na osiągnięcie dojrzałej tożsamości, prześledzimy odwołując się do koncepcji Allana S. Watermana (1982; także: Anna Oleszkowicz, 1995), która stanowi rozwinięcie niezwykle popularnej we współczesnych badaniach nad młodzieżą koncepcji Jamesa Marcii. Waterman uznał, że koncepcja Marc i i w sposób niejasny określa kolejność pojawiania się poszczególnych „rodzajów” tożsamości w okresie jej kształtowania się. Stworzył więc sam własne modele zachodzących wówczas zmian zarówno o charakterze progresywnym, jak i regrcsywnym (por. Rysunek 6.).

Rysunek 6. Model zmian progresywnych i regresywnych zachodzących w procesie formowania się tożsamości wg koncepcji Allana S. Watermana

Źródło: Mariola Bardziejewska (2003b). Portrety psychologiczne człowieka. Okres dorastania: szanse rozwoju. Remedium. //(/29), 4-5.

Nastolatek wkracza w okres dorastania zaniepokojony zmianami wywołanymi dojrzewaniem własnego ciała i doświadczanymi, czasami w sposób zaskakujący, zmianami jego funkcjonowania i wyglądu. Ciało, do tej pory „znane” i przewidywalne, teraz zaczyna żyć własnym rytmem. Zmieniają się

wielkości i proporcje poszczególnych jego części, pojawiają procesy fizjologiczne, takie jak miesiączka czy polucje, których nie sposób przyrównać do dotychczasowych doświadczeń. Jeżeli dodatkowo młody człowiek zmiany te uzna za przychodzące nie w porę, za szybko lub za późno w stosunku do swych rówieśników, (por. Brzezińska, 2003c) czy nie za takie, jakich się spodziewał, to będzie wkładał dużo wysiłku, aby nadal funkcjonować tak, jak dawniej, mimo że nie jest już tą samą osobą i nie wygląda tak, jak kiedyś.

Może również szukać szybkich sposobów poradzenia sobie z odczuwanym niepokojem i lękiem oraz z trudnościami pojawiającymi się w relacjach z innymi ludźmi, szczególnie dorosłymi. Np. unika kontaktów, opuszcza lekcje w szkole, podejmując różne ryzykowne dla zdrowia działania (np. sporty ekstremalne) czy wreszcie sięga po narkotyki czy alkohol.

Taki stan Marcia określa mianem tożsamości rozproszonej (nr 1 na Rysunku 6.), a badania wskazują, że najczęściej pojawia się on właśnie na początku okresu dorastania, czyli w wieku ok. 12-14 lat. Młody człowiek może być wówczas apatyczny, niezainteresowany dalszym życiem, skoncentrowany na sobie i na tym, co daje chwilową satysfakcję i szybkie korzyści, niezorganizowany w swych działaniach, często rozpraszający się i zmieniający formy swej aktywności w sposób mało dla otoczenia zrozumiały. Jego zachowania stają się nawet dla najbliższych mu osób mało czytelne i nieprzewidywalne.

Tym, co pomaga uporać się zrozproszeniem i decyduje o szybkości przejścia do kolejnego stadium, jest więź łącząca dorastającego z rodziną.

W sytuacji, kiedy młody człowiek „traci grunt pod nogami” i nie posiada jeszcze wewnętrznej struktury, która mogłaby go „scalić”, najważniejsze jest stabilne otoczenie (rodzina, szkoła), które stawia jasne wymagania i nie ulega żądaniom i prowokacjom dorastającego, jasno określa, co wolno, a czego nie, ale jednocześnie daje wielorakie wsparcie, także emocjonalne, przez co zapewnia bezpieczeństwo, tak ważne jako podstawa poszukiwania siebie. Niezwykle istotne staje się to, jakie umiejętności interpersonalne zdobył młody człowiek we wcześniejszych okresach rozwoju, do czego może się odwołać, z czego skorzystać. Zasoby te pozwalają bowiem nie tylko na utrzymywanie więzi z rodzicami i innymi dorosłymi, ale - co ważniejsze w tym etapie życia - umożliwiają znalezienie i utrzymanie swojego miejsca w grupie oraz nawiązywanie bliskich związków z osobami płci przeciwnej.

Dla nastolatka sytuacja wynikająca z poczucia rozproszenia jest na tyle trudna i dolegliwa emocjonalnie, że szybko próbuje on znaleźć coś, co pomoże mu określić, kim jest i jaki jest, i poczuć się lepiej. Szuka wówczas idei, które nadadzą sens jego dotąd chaotycznym poszukiwaniom, oraz ludzi, którym może zaufać, przez których będzie akceptowany i od których oczekuje, iż zwolnią go z wysiłku podejmowania dalszych poszukiwań. Wkracza wówczas w etap tożsamości lustrzanej („przybranej” czy „przejętej” od innych znaczących dla niego ludzi) (zob. nr 2 na Rysunku 6.), co oznacza, że 93

1

O procesie formowania tożsamości oraz o obszarach, w których się to dokonuje - patrz:

2

Mariola Bardziejewska (2003a). Formowanie tożsamości uczniów na tle kultury organizacyjnej 92 szkoły. Remedium. 6(124), 1-3.