324,325

własne uczucia, słowem — stara się zwrócić uwagę na siebie, wysuwając się nawet na plan pierwszy przed świat przedstawiony. Dzieje się tak często w utworach epiki romantycznej, zwłaszcza w poemacie dygresyjnym (np. w Don Juanie Byrona czy Beniowskim Słowackiego). Kiedy indziej znów narrator zyskuje wyrazistość przez to, że w dziele zostaje uwidoczniona bezpośrednio sama sytuacja opowiadania (np. sytuacja towarzyskiej rozmowy), w której on występuje jako postać wyrazista psychologicznie o określonej postawie moralnej, np. Marlowe z powieści Conrada. Spotykamy się także z utworami, w których narrator nie zajmuje — jak w dziełach realistycznych — jednolitej postawy względem przedstawionego świata. Przeciwnie — ujmuje on świat ten w różnych aspektach, miesza np. stosunek „poważny” z ironicznym, wzniosły z groteskowym, albo też usiłuje wprowadzać różne systemy wartości przy ocenie bohaterów, ukazywać wieloznaczność prawdy ich losów.Tego typu narrator jest znacznie bardziej widoczny w utworze niż jednolity w swej postawie narrator dziel realistycznych. Trudno o nim powiedzieć, że ukrywa się za przedstawionym światem, albowiem poprzez fakt zmienności stosunku do przedstawienia narzuca niejako aktywną obecność swojej osoby, chociaż jako odrębna postać może nie występować.

Rozlicznym przekształceniom ulega także druga z wymienionych wyżej właściwości — wszechwiedza, która cechowała zarówno narratora w eposie antycznym, jak i narratora powieści realistycznej w. XIX. Od czasów naturalizmu obserwujemy wydatne ograniczenie owej wszechwiedzy. Narrator zbliża wię niejako poziomem swojej świadomości do bohatera. Krąg jego obserwacji zacieśnia się do tych, które mógł poczynić bohater (proces ten rozpoczął się w nowelistyce Guy de Maupas-santa i w powieściach Zoli). Jest to narrator, który nie znajduje się już na zewnątrz przedstawionego świata, lecz tkwi wewnątrz niego, ukazuje ten świat z perspektywy człowieka żyjącego w jego obrębie, zatem stwarza dla swojej wiedzy o świecie przedstawionym uzasadnienie empiryczne. Dostrzegamy to wyraźnie np. u Johna Steinbecka {Grona gniewu), Williama Faulknera, a z polskich — w prozie Zbigniewa Uniłowskiego (Dwadzieścia lat życia). W każdym z tych wypadków inaczej manifestuje się zjawisko, o którym mówimy, lecz wspólne im jest to, że narrator występuje tu jako postać wyposażona w takie same cechy socjalne i psychiczne jak bohaterowie, że jest osobą uformowaną z analogicznego co i oni tworzywa. Charakterystycznych przykładów niemal całkowitego utożsamienia się narratora z określonym bohaterem dostarcza proza

Żeromskiego. Perspektywa liryczna narratora i perspektywa przeżyć liohatera nakładają się tu na siebie, stwarzając układ zdecydowanie różny od prozy realistycznej (np. Prusa), gdzie narrator i bohater byli wyraźnie rozgraniczeni, znajdowali się jak gclyby na różnych poziomach.

Nie chodzi nam tutaj o dokładną systematykę wszystkich występujących w twórczości epickiej postaw narratora. Wymieniamy przykładowo tylko niektóre możliwości, powstałe w kręgu różnych poetyk historycznych. Każda z takich postaw narratora pociąga za sobą konsekwencje w dziedzinie stylu utworów' epickich, wpływa bezpośrednio na właściwości narracji, sprzyja kształtowaniu się określonych sposobów opowiadania i opisu.

Trzeba zwrócić jeszcze uwagę na fakt, że stopień uwyraźnienia narratora w utworze epickim zależy w pewnej mierze od tego, czy dany utwór jest pisany prozą czy wierszem. Forma wierszowa stwarza całkiem inne warunki niż prozatorska. Wiersz jest bardziej „widoczny”, z racji swej struktury rytmicznej niejako narzuca się uwadze czytelnika. O ile narracja prozatorska może prezentować obraz, skupiając na sobie samej minimalną uwagę (np. w prozie realistycznej czy naturalistycznej), o tyle narracja wierszowana jest aktywna zarówno wobec przedstawionego ś wiała, jak i wobec czytelnika.Można więc powiedzieć, że wypowiedź narratora mająca formę wierszowaną zawsze powoduje proporcjonalnie wyższy stopień jawności tego narratora niż forma prozatorska, która może być niemal całkiem „przezroczysta” dla obrazu świata przedstawionego. W związku z tym epika wierszowana i epika prozą nadają się do rozpatrywania jako dwa zasadniczo odmienne typy narracji epickiej, określające swoją formę językową zupełnie różne możliwości stosunku narratora do przedstawionego świata. Należy dodać, że epika wierszowana jest formą w tej chwili zupełnie historyczną. Ostatnim etapem jej rozwoju były utwory romantyczne, zresztą rodzajowo złożone: epicko-liryczne.

Mówiąc o takim czy innym stopniu zaangażowania narratora w świat przedstawiony, nie należy nigdy zapominać o podstawowej dla epiki okoliczności: oto świat przedstawiony jest tu zawsze sferą mniej lub hardziej odrębną od osoby podmiotu, mającą własny układ, w którym decydującą rolę odgrywa postać bohatera. Ukształtowane fabularnie dzieje przedstawionych postaci uzyskują logikę rozwojową, rysują się jako konsekwentnie rozwijający się szereg przyczynowo-skutkowy. Fabuły nie należy nigdy rozumieć jako porządku zewnętrznego w stosunku do

325