problemy (374)(1)

Pierwszymi autorami, którzy zwrócili uwagę na pojawienie się w kapitalizmie nowych objawów, rzucających cień na jego przyszłość, byli Róża Luksemburg i Hilferding, a do pewnego stopnia Hobson. Teoria automatycznego załamania się kapitalizmu (Zusammenbruchstheorie) Róży Luksemburg jest tu ujęciem najjaskrawszym. Kodyfikacją marksistowskiego stanowiska w tej sprawie stała się książka Lenina o imperializmie (1617). Ale wszystkie te dzieła nie zdołały wzruszyć niezłomnego optymizmu oficjalnej nauki. Zburzył ją natomiast od jednego razu r. 1929. Trudno w historii ideologii czy nauk humanistycznych o możliwość tak precyzyjnego co do roku datowania przełomów, jak w tym wypadku.

Pojawiły się teorie stagnacyjne, zwłaszcza w ujęcju Alvina Hansena i J. M. Keynesa. Nieprzypadkową też rzeczą jest odżycie teorii Róży Luksemburg i duże zainteresowanie nią w kołach keynesistów.

W przeciwieństwie do neoklasyków — stagnacjoniści wykazywali istniejące w aktualnej gospodarce (sc. kapitalistycznej) wewnętrzne czynniki, prowadzące do stagnacji, które, jeśli pozwoli się im działać spontanicznie, doprowadzą do niej nieuchronnie^{1 2 3 4}. Stąd gwałtowny interwencjonizm Keynesa, który wierzył, że owe tendencje stagnacyjne, poznane i zrozumiane, mogą być interwencyjną działalnością państwa opanowane i zwalczone, zabezpieczając, wśród ciągłych niebezpieczeństw, dalszy wzrost gospodarczy. Źródła wzrostu gospodarczego, automatycznie działające w ciągu XIX w., a więc 1) wzrost ludności, 2) ekspansja zewnętrzna (motyw R. Luksemburg, a i Lenina), 3) postęp techniczny — miały się już wyczerpać. Nie trzeba zastanawiać się dłużej nad złośliwością losu, który kazał Hansenowi przewidywać zahamowanie postępu technicznego, na parę lat przed wynalazkami energii atomowej, automatyzacji, radaru, penicyliny itp.

Ekonomiści marksistowscy będący pod pewnym wpływem obu wybitnych stagnacjonistów, jak O. Lange i P. Sweezy, zamieniali prognozy stagnacyjne na prognozę stagnacji gospodarki kapitalistycznej.

Po r. 1945 w zachodniej nauce ekonomicznej daje się zauważyć nowa fala tendencji optymistycznych — wykazujących jednak pewne cechy nerwowości, co stało się specjalnie widoczne w momencie recesji amerykańskiej 1958 r. Pamięć 1929 r. jak widać żyje⁵.

Wniosek? że większość z tych długofalowych przewidywań rozwoju gospodarczego była projekcją aktualnej, często krótkotrwałej sytuacji.

Teorie te mówią nam wiele o epoce, w które^powstały (jako źródła do historii nauki i ideologii) — mało zaś lub nic o epoce, do której formalnie się odnoszą.

PRZEWIDYWANIA A CYKLICZNOSC ROZWOJU GOSPODARKI KAPITALISTYCZNEJ

Jakościowo nową podnietę do przewidywań ekonomicznych bazujących na doświadczeniach historycznych miało stwierdzenie cyklicznego charakteru funkcjonowania i rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Stwierdzenie to, dokonane przez Marksa, przyjęte zostało przez naukę mieszczańską w wydaniu Juglara (1856) *, w niczym wprawdzie nie podobnym do teorii marksistowskiej, mocno jednak stawiającym sprawę periodycz-ności kryzysów.

Jeśli kryzysy gospodarcze powtarzają się periodycznie — to nadejście ich można przewidzieć, tak jak się przewiduje zjawiska astronomiczne. Jeśli można je przewidzieć — to, rzecz jasna, wielu jest zainteresowanych w takim przewidywaniu. Nikt nie dostrzegał absurdalności sytuacji: że poprawne nawet przewidzenie kryzysu może oo najwyżej go przyspieszyć.

W 1917 r.^{6 7} skonstruowany został tzw. „barometr harwardzki”, mający stanowić naukowe przewidywanie koniunktury ekonomicznej. Barometr ten skonstruowany był w oparciu o trzy krzywe: A — krzywą zjawisk giełdowych, B — krzywą zjawisk rynku towarowego, C — krzywą zjawisk rynku pieniężnego. Po krótkim czasie okazało się, że krzywe te nakładają się niemal na siebie, z pewnym kolejnym opóźnieniem, że więc wystarczy opieranie się na krzywej A. Już tu kryła się faktyczna kapitulacja: oparcie się na krzywej zjawisk giełdowych oznaczało przecież w praktyce nie co innego, lecz przyznanie, że wypadkowa przewidywań „sfer gospodarczych” daje najlepszą i najszybszą informację o przyszłym przebiegu cyklu, że więc „oni sami wiedzą najlepiej”. Jakiż więc tu miał być wkład analizy naukowej?

Ostateczna kompromitacja nastąpiła jednak dopiero w r. 1929, gdy do ostatniej chwili „barometr harwardzki” zapowiadał jak najlepsze perspektywy*. Nie dowiemy się zapewne nigdy, czy ekonomiści har-

1

Mc Laughlin G. E. and Watkins R. J. The Problem of Industrial Growth

2

in a Maturę Economy American Economic Reviev, XXIX, 1939, Suppl., s. 1—14 —

3

jeden z wielu przykładów, jak pesymistycznie już po przejściu wielkiego kryzysu patrzono na możliwości dalszego wzrostu gospodarczego krajów rozwiniętych.

4

W dodatku upatrywano w tym problem, który, już przeżywany przez USA, dotyczyć będzie innych krajów w niedalekiej przyszłości.

5

'⁵ Lundberg, l.c.

6

« Juglar Clement (1819—1905), główne dzieła: Des crises commerciales en France de l'an VIII a 1835 Annuałre de lTSconomie Politiąue, XIII 1856 oraz Des crises commerciales et de leur retour periodiąue en France, en Angleterre et aux -Etats-Unis, Paris 1862.

7

Zwięzłą orientację w problematyce przewidywania ekonomicznego wraz z niektórymi informacjami historycznymi podaje Sauvy A. La prćvision ćconomique, Paris 1943, IV wyd. 1958.

• Sorokin P. Tendances et deboires de la sociologie amćricaine, Paris 1959,

s. 332.    ,