32,33

momencie historycznym pociąga za sobą równoczesne ograniczenie oddziaływania estetycznego, zwłaszcza tam, gdzie społeczna ocena utworu wiąże się nade wszystko z jego zawartością ideową i światopoglądową.

Cały ten kompleks zjawisk daje się wspólnie określić jako ideologiczne granice wpływu dzieła literackiego.

Gdy zatem mówimy, że utwór literacki jest faktem socjalnym jako sposób społecznego działania autora, jako jego czyn, to należy jednocześnie pamiętać, że czyn ów dokonuje się w sferze życia zbiorowego .każdorazowo ograniczonej przez cztery powyższe czynniki (przy czym mogą one występować pojedynczo lub w różnych związkach i połączeniach).

*

* *

Dzieło literackie jest tworem mającym nie tylko genezę społeczną, ale również cel społeczny. Zarówno geneza, jak i cel są wyznacznikami podstawowych właściwości dzieła. Jednakże oprócz tego, że jest ono tworem o społecznej genezie i celu, jest także tworem, który sam stanowi ośrodek pewnych stosunków społecznych. Jest niewątpliwie ośrodkiem stosunków zachodzących pomiędzy twórcą a odbiorcami. Ale nie tylko. Jest także jednym z czynników zespalających wewnętrznie społeczność czytelników, a poprzez nich wpływa na kształtowanie się więzi zbiorowych w szerszym zakresie. Dzieło literackie wyrasta z określonych stosunków socjalnych, ale i samo z kolei stwarza nowe stosunki, jest jednym z elementów łączności międzyludzkiej, skupia odbiorców wokół pewnych wartości. Również reakcje odbiorców na dzieło, choć są społecznie zdeterminowane i podległe wpływom utrwalonych w danym środowisku norm, to równocześnie sprzyjają powstawaniu nowych więzi socjalnych. Literatura pełni więc ważną rolę jako czynnik integracji społecznej, podobnie jak w innych zakresach światopogląd, wierzenia czy prawo. Mówiąc, że dzieła literackie kształtują wspólnotę ludzi, uświadamiają istnienie więzi społecznych, sprzyjają powstawaniu poczucia solidarności zbiorowej, trzeba pamiętać, że dzieje się to na bardzo wielu płaszczyznach.

Literatura jest istotnym czynnikiem integracji języka narodowego. Poprzez utwory literackie w dużym stopniu dokonuje się proces scalania różnych regionalnych odmian językowych w pewien powszechnie obo-

Świat tworów kulturalnych jest obszarem wewnęt

mico-

wiązujący system języka ogólnego. Jest to proces ciągły, ale szczególnie wyraziście występujący we wczesnych stadiach rozwojowych danego języka narodowego. Znamiennym przykładem może tu być wpływ piśmiennictwa szesnastowiecznego w Polsce na ukształtowanie się norm języka ogólnonarodowego albo analogiczna rola literatury czeskiej w w. XIX. Poprzez ujednolicenie języka, którym porozumiewają się między sobą członkowie danej zbiorowości, dokonuje się równocześnie proces integracji kultury i obyczajowości. Literatura utrwala tradycję kulturalną społeczności, uświadamia jej członkom wartość określonych ideałów i skupia ich wokół pewnych wspólnych wartości i wzorów. Świadomość ideowa i kulturalna społeczeństwa zachowuje ciągłość w historii w dużym stopniu za sprawą utrwaleń literackich. To znaczenie literatury ze szczególną wyrazistością ujawnia się wówczas, gdy ulegają rozbiciu inne rodzaje więzi społecznej, np. państwowe w okresie utraty niepodległości. Literatura wówczas (przykładem polska poezja romantyczna) przejmuje często funkcje nie istniejących instytucji społecznych i politycznych. Może stać się zasadniczym elementem łączności społeczno-narodowej.

2. FUNKCJE DZIEŁA LITERACKIEGO

A. Literatura wśród innych dziedzin kultury

Dzieła literackie są elementami świata kultury. Należą do dziedziny tworów humanistycznych, do dziedziny przedmiotów stworzonych przez ludzi. Most Śląsko-Dąbrowski, budynek mieszkalny, obraz Picassa, rzeźba Fidiasza, przedstawienie teatralne, symfonia Beethovcna, mikroskop, młot kowalski, samochód, sonet Mickiewicza, religia, mit, prawo, parlament, państwo — wszysto to są elementy świata kultury, wzniesionego przez człowieka ponad światem natury. Nietrudno spostrzec, że wymienione tu zostały zjawiska różnorodne: narzędzia i dzieła sztuki, przedmioty służące bezpośrednio czynnościom praktycznym i pewne systemy poglądów, przedmioty proste i skomplikowane, materialne i idealne, instytucje społeczne i zbiory przepisów. Wszystkie one jednak posiadają wspólną cechę: są stworzone przez człowieka w procesie jego społecznej działalności i to je różni od zjawisk natury, przeciwstawia je rzeczywistości przyrodniczej.

3 — Zarys teorii literatury

33