330,331

Sorel (z Czerwonego i czarnego) jest postacią, której losy zawierają w sobie szereg charakterystycznych właściwości życia przedstawicieli francuskiego stanu trzeciego w okresie Restauracji, legendarny bohater Pieśni o Rolandzie wiąże się prawdopodobnie z pewnymi typami postaw rycerzy feudalnych, a koleje losów Szczęsnego z Pamiątki z Celulozy Newerlego odpowiadają w swoim ogólnym zarysie drodze życiowej wielu działaczy proletariackich w polskim dwudziestoleciu międzywojennym. Bohater epicki posiada szereg cech właściwych ludziom określonej epoki, jego postawa wobec życia, reakcje psychiczne, sposób postępowania są swoistym uogólnieniem postaw, reakcji, sposobów postępowania ludzi należących do pewnych grup społecznych, niekiedy reprezentują jakieś ogólne właściwości postawy moralnej człowieka (np. Don Kichot). W związku z tym mówimy często o typowości bohatera w określonych utworach epickich. Równocześnie jednak twórca stara się wyposażyć bohatera w cechy indywidualne, odróżniające go od innych postaci występujących w danym utworze. W związku z tym mówimy © charakterystyczności postaci epickich. Typ i charakter — to dwie nierozdzielnie złączone strony sylwetki bohatera. Ich wzajemny stosunek może być różny. Zależy to konkretnie od założeń określonych poetyk. Utwory epickie, w których dominującą rolę odgrywa teza ideologiczna czy dydaktyczna (np. Pana Podstolego Krasickiego, Humoreski z teki Wor szylłj Sienkiewicza czy tzw. powieść schematyczną, rozwijającą się u nas w latach 1949    1934), cechuje daleko posunięta typowość bohaterów,

•często doprowadzana do granic zupełnego schematyzmu. Przewaga typowości cechuje także — choć w zupełnie innym zakresie — bohaterów takich utworów, które są parabolami (przypowieściami) na temat uniwersalnych prawidłowości ludzkiego losu. Postacie występujące w tego rodzaju dziełach nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako przykłady pewmych ogólnoludzkich postaw wobec życia i powszechnych przypadków ludzkiej egzystencji. Są to postacie odindywidualizo wane, często pozbawione nawet nazwiska, jak np. bohaterowie powieści Franza Kafki — Procesu i Zamku. We współczesnej literaturze podobne zjawisko spotykamy dość często.

Natomiast przewagę charakterystyczności w konstrukcji bohatera wykazują utwory prezentujące przede wszystkim (albo nawet wyłącznie) sferę przeżyć wewnętrznych, zwłaszcza zaś te, które przedstawiają jakieś zjawiska wyjątkowe, odchylone od społecznej normy, patologiczne (np.

Zbrodnia i kara czy Biesy Dostojewskiego). Również szczegółowość analizy psychologicznej, drobiazgowość opisu doznań i przeżyć sprzyja w sposób niewątpliwy charakterystyczności bohatera, często jednak przy równoczesnym zatarciu konturów całościowego, syntetycznego ujęcia jego sylwetki (np. w cyklu powieściowym Prousta W poszukiwaniu strącanego czasu).

Równowagę między typowością i charakterystyczności^ w przedstawieniu bohatera ustaliła dziewiętnastowieczna powieść realistyczna, w której obydwie te strony pozostawały w dialektycznych związkach: t harakterystyczność służyła podkreślaniu typowości, a typowość uwypuklała charakterystyczność bohatera. Była to jedna z podstawowych zasad poetyki dojrzałej powieści realistycznej (Balzaca, Stendhala, Flauberta, Prusa). Gdy mówimy o funkcji poznawczej bohatera epickiego, mamy na myśli zarówno jego wartość jako typu, jak i określonego charakteru ludzkiego.

W każdym utworze epickim postacie przedstawione są w pewien sposób charakteryzowane. Różne mogą być stopnie i metody tej charakterystyki. Obejmuje ona zarówno wygląd zewnętrzny bohatera, jak też jego życie wewnętrzne, postawę moralną, poglądy, reakcje emocjonalne ud. Każcla z postaci — zwłaszcza postacie pierwszoplanowe — wyodrębnia się spośród innych przez to, że zostaje wyposażona w pewien swoisty, jej tylko właściwy zespól cech. Pisarz, charakteryzując bohatera, dokonuje lego indywidualizacji. Najprostszym jej elementem jest nadanie bohaterowi określonego imienia czy nazwiska. Indywidualizacja obejmuje dalej takie elementy, jak rodzaj zapatrywań, wierzeń i mniemań odróżniający bohatera od innych postaci, pewien swoisty sposć>b jego wypowiadania się, wyrażania uczuć, myślenia, swoisty typ gestu i zachowania się. Wszystkie te elementy — i szereg innych składające się na charakterystykę bohatera narrator może odsłaniać sam, mówiąc o nich w swoim opowiadaniu i przedstawiając je we własnym opisie, lub też wprowadzać je pośrednio poprzez wypowiedzi i działania bohaterów. W pierwszym wypadku mówimy o bezpośredniej charakterystyce postaci, w drugim zaś — o charakterystyce pośredniej. Oba rodzaje charakterystyki na ogól nie występują osobno, lecz najczęściej przeplatają się, choć w konkretnym utworze różny może być udział każdego z nich. 1’rzewaga charakterystyki bezpośredniej dowodzi arbitralności narratora, jest świadectwem jego wszechwiedzy i skłonności do wysuwania na

331