348 349

U niektórych form żyjących w domkach występują w segmentach tułowia orzęsione narządy boczne, wrażliwe na ruchy wody.

Jama ciała u większości wieioszczetów jest typowo wykształcona, u niektórych. w późnym rozwoju zanika część disseptimentów i powstają obszerniejsze odcinki celomy. U bardzo drobnych form w późnym rozwoju zanika nabłonek celomatyczny, powstaje (jednolita jama (wtórny blastocel), co jest wtórnym przystosowaniem, dającym możliwość wykształcenia się jednolitego hydroszkieletu.

Analizy morfologiczno-porównawcze wykazują, że pierwotnie u wielo-szczetów w celomie każdego segmentu tułowia występowała para celomoduk-tów. kontaktujących celomę ze środowiskiem zewnętrznym i para nefrydioduk-tów, kanałów odprowadzających mocz. Na nefrydioduktach osadzone były protonefrydia (ryc. 130A) typu solenocytów, tj. protonefrydia z jedną witką. Taki stan utrzymał się, w obrębie współcześnie żyjących wieioszczetów, tylko u niektórych gatunków należących do rodzaju: Vanadis {A!dopicia). W rozwoju tych gatunków celomodukty i nefrydiodukty zawiązują się całkowicie niezależnie od siebie i utrzymują się przez całe życie. Niektóre gatunki, zaliczane do rzędu Capitellida, mają czasowe gonodukty, powstające tylko w okresie rozrodu. U ok. 100 gatunków wieioszczetów, należących do różnych rzędów, celomodukty i nefrydiodukty z protonefrydiami występują jako narządy połączone, tworząc protonefromiksja (ryc. 130B). Taki narząd zbudowany jest z lejkowatego celomoduktu, na którego wewnętrznej ścianie osadzony jest pęk protonefrydiów, uchodzących do nefrydioduktu, który z kolei otwiera się do celomoduktu. U większości wieioszczetów, jako narządy wydalnicze funkc-

Ryc. 130. Wieloszczcty. narządy wydalnicze. A — typ protonefrydialny, B — protonefromiksjum. C — para metanefrydiów połączona w jeden narząd wydalniczy; c — celomodukt, e — nef-rydiopor. ! — lejek metanefrydium, n — nefrydiodukt. p — protonefrydia. s — solcnocyty,

w — worek wydalniczy

jonują metanefrydia. U niektórych gatunków z rzędu Capilel/ida, w okresie rozrodu, występują oddzielnie gonodukty i oddzielne metanefrydia. U innych, nielicznych wieioszczetów, celomodukty i nefrydiodukty metanefrydiów są połączone w mctanefromiksja (część przednia komórkowa gęsto orzęsiona jest pochodną celomoduktu; tylna jest syncycjalna, rzadko orzęsiona i jest pochodną nefrydioduktu). U zdecydowanej większości wieioszczetów w metane-frydiach nie można wyróżnić podobnych zróżnicowań, co narzuca wniosek, że u nich celomodukty całkowicie zaniknęły. Należy jednak dodać, że niektórzy systematycy przyjmują inny pogląd. Twierdzą, że metanefrydia. które u współcześnie żyjących wieioszczetów nie wykazują żadnych zróżnicowań, są także pochodnymi gonoduktów i metanefrydiów, ale w ich ewolucji, w przeciwieństwie do metanefromiksji, doszło do całkowitego zespolenia podstruktur wyjściowych i narządy te stały się strukturami całkowicie jednolitymi, są miksone-frydiami Według tego poglądu, termin metanefrydium jest więc równoznaczny z terminem miksonefrydium. Metanefrydia (= miksonefrydia), u większości współczesnych skąposzczetów, są obecnie jedynymi narządami kontaktującymi celomę ze środowiskiem zewnętrznym. Jeżeli występują celomodukty, stałe lub pojawiające się w okresie rozrodu, to służą w trakcie wydalania komórek rozrodczych z organizmu jako gonodukty.

Oprócz płynu, w celomie wieioszczetów, występują nieliczne komórki chloragogenowe, zabarwione na kolor zielony lub brązowy, osadzone na nabłonku perytonealnym, przylegającym do układu pokarmowego i do naczyń krwionośnych. Spełniają rolę komórek magazynujących zbędne produkty metabolizmu (nefrydocytów), wspomagają układ wydalniczy. W celomie mogą także występować komórki magazynujące substancje zapasowe. Obie kategorie, są pochodnymi komórek budujących nabłonek perytonealny.

Układ pokarmowy u większości wieioszczetów, jako całość, ma postać rury. Gardziel u form drapieżnych ma oskórkowe szczęki i jest wysuwana na zewnątrz poprzez otwór gębowy. U nielicznych gatunków jelito środkowe jest powyginane, segmentalnie poprzewężane, albo ma boczne uchyłki zwiększające powierzchnię trawienną.

Wieloszczety odżywiają się bardzo różnorodnym pokarmem. Formy pełzające i pływające odżywiają się głównie pokarmem zwierzęcym, osiadłe roślinnym. Ryjące w dnach zbiorników wodnych są głównie mułożercami, pobierają muł wraz ze szczątkami organicznymi, okrzemkami i pierwotniakami.

Oddychanie. Większość wieioszczetów ma skrzela różnie wykształcone i różnie zlokalizowane. Najczęściej skrzela zlokalizowane są na notopodiach parapodiów, często także wąsy grzbietowe parapodiów wykształcone są w skrzela. U nielicznych gatunków, o zredukowanych parapodiach, skrzela osadzone są bezpośrednio na bokach segmentów tułowia. Skrzela mogą występować na wszystkich segmentach tułowia, albo mogą być ograniczone do określonej liczby segmentów. U form osiadłych najczęściej występowanie skrzel jest ograniczone do odcinka głowowego.

349