364 365

_AU*«y_Lgeograi_Lc,ne

Wspólną cechą wielu atlasów jest także układ treści. Zwykle prezentację rozwtfa się zgodnie z regułą .od ogółu do szczegółu": najpierw świat w całości, następnie poszczególne kontynent* ich części, duże regiony geograficzne, państwa, jednostki administracyjne lub regionalne itp. Ten sposób prezentacji bywa niekiedy zakłócany uprzywilejowaną pozycją map kraju wydającego atlas. Czasem umieszcza się je na początku atlasu, czasem tuż po części poświęconej światu, niekiedy zaś na końcu jako odrębną całość. W atlasach szkolnych przeznaczonych do początkowego nauczania geografii często ze względów dydaktycznych stosuje się regułę odwrotną - _od szczegółu do ogółu ”.

Wielotematyczne atlasy geograficzne powstają w związku z rozwojem poszczególnych dyscyplin geograficznych. W końcu XVIII w. wykrystalizowały się nowoczesne metody badawcze wielu nauk o Ziemi (szeroko rozumianej geografii fizycznej, geologii, antropo-geografii ud.), a prace naukowe były coraz bardziej zorganizowane i systematyczne. Szybko doszło do pomnożenia materiału obserwacyjnego, tworzącego także podstawę opracowań kartograficznych. Znamienitym, długo niedoścignionym opracowaniem z zakresu geografii fizycznej był 93-arkuszowy Physikalisclter Hand-Atlas (Gothn 1838-1848; wydanie II - 1852; wydanie KI - 1886-1892). opracowany przez Heinricha Berghausa (1797-1884), z udziałem m in. Alcxandra Humboldta (1769-1859), pod którego wpływem włączono do atlasu zagadnienia biogeograficzne i antropogeograficzne Atlas ilustrował kartograficznie XIX-wicczny stan wiedzy nauk fizycznogeograficznych w ujęciu globalnym; przyczynił się także do krystalizacji kartograficznych metod prezentacji. Podobny pod w/ględcm znaczenia okazał się dopiero Fizikogleograficzeshi) Alias Mira, wydany w 1964 r Jego nowe. dwutomowe wydanie ukazało się w 2001 r.

Drugą grupę tworzą atlasy obejmujące zjawiska społeczno-gospodarcze. Do połowy XVIII w. pokazywano je na mapach sporadycznie, jako elementy uzupełniające treść mapogólnogeograficznych albo jako samoistne mapy tematyczne, np. nawigacyjno-han-dlou e, pocztowe, drogowe, wojenno-bitewne itp. Rzadko przyjmowały one jednak postać atlasu w obecnym znaczeniu. Za początek atlasów społeczno-gospodarczych przyjmuje się połowę XIX w., kiedy w Paryżu ukazał się Atlas de głographie ćconomique (1854) Emila Levasseura (1824-1911). Od tego czasu, dzięki ożywionej działalności statystycznej i dostarczaniu bogatego materiału liczbowego dotyczącego ludności i życia gospodarczego, podobne atlasy zaczęły pojawiać się coraz częściej (patrz: rozdział 9). Do końca XIX w. wykrystalizowały się także podstawy głównych metod kartograficznych stosowanych przy opracowywaniu map zjawisk społecznych i gospodarczych: wolimi, kart ograniu, kartodiagramu. Sprzyjało to stosownemu rozbudowaniu części społeczno* •gospodarczych także w atlasach ogólnoinformacyjnych.

Atlasy narodow e zdefiniowano dopiero w latach sześćdziesiątych XX w. Są to atlasy obejmujące jedno państwo w jego współczesnych granicach. W atlasach narodowych środkami kartograficznymi przedstawia się wszechstronną i obiektywną charakterystykę kraju w zakresie geografii fizycznej, społecznej, gospodarczej i politycznej. Pokazuje się ważne i charakterystyczne problemy państwa Atlasy narodowe są dziełami reprezentacyjnymi, wyróżniającymi się wyglądem zewnętrznym. Należą do grupy atlasów regionalnych, ale niektóre powstały z całkiem innych niż one powodów. Początkowo przyczyną ich opracowywania były aspiracje narodowe państw zniewolonych lub stojących na krawędzi utraty niezależności. Za pierwszy atlas narodowy uznąje się Suomen Kanasto (Atlas

of Fin land, 1899). Dzisiaj atlasy narodowe nie pełnią już tej pierwotnej, politycznej funkcji, ale ilustrują kartograficznie poziom rozwoju społeczeństwa i państwa w danym momencie historycznym. W tym sensie są dokumentami o niezwykle doniosłym znaczeniu poznaw- ^ czym. Do atlasów narodowych współcześnie przywiązuje się dużą wagę także ze względu ™ na ich znaczenie praktyczne. Znacznej ewolucji uległa sama formuła atlasu. Coraz częściej są to opracowania wielotomowe lub wielozcszytowe. łączące ilustrację kartograficzną z pozakartograficznymi środkami wyrazu - tekstem, fotografią, grafiką- Każda część poświęcona jest innej dziedzinie. Ib stwarza możliwości bogatszego i dokładniejszego jej zaprezentowania i zwiększa użyteczność atlasu. Ułatwia także wymianę fragmentów najszybciej się dezaktualizujących (ludność, gospodarka). Przykładami tego rodzaju rozwiązań mogą być nowe atlasy: fiński, szwedzki, holenderski, niemiecki. Podejmowane są też próby, niezbyt jeszcze udane, opracowania ich wersji elektronicznych.

113. POLSKIE ATLASY GEOGRAFICZNE

Nowoczesna postać atlasów geograficznych kształtowała się w czasie, gdy Pblską znajdowała się pod zaborami. Wpłynęło to niekorzystnie na polski dorobek tej dziedziny kartografii Na wyróżnienie zasługuje szczególnie Atlas Królestwa Polskiego Juliusza Kolberga (1776-1831). wydany w latach 1826-1827. zawierający 8 przeglądowych, topograficzno--gospodarczych map województw w skalach od 1 477 000 do 1:525 000 oraz „Tabellę" - liczące 628 stron zestawienie statystyczne faktów administracyjnych i gospodarczych. Należy także wymienić Ceognostischer Atlas von Polen (Geologiczny atlas Polski) Jerzego Bogumiła Puscha (1790-1846) z 1836 r.. opracowane na emigracji w Brukseli liczne atlasy historyczne Joachima Lelewela (1786-1861), wydany w 1827 r. Atlas statystyczny Polski i krajów ościennych Ludwika Platera (1774-1846), a także opracowany przez lekarza okulistę Aleksandra M ucieszę (1875-1945) Atlas statystyczny Królestwa Polskiego, wydany w 1906 r. Przykłady może nieliczne, ale będące wyraźnym dowodem kartograficznej aktywności Polaków.

Polska kartografia atlasowa zaczęła rozwijać się szybciej dopiero u schyłku zaborów. 'IYwałym śladem jest np. Wielki atlas geograficzny Wacława Nałkowskiego i Andrzeja Świętochowskiego, opracowany w latach 1895-1906 (wydany z datą 1904). Jakkolwiek nie całkiem oryginalny (mapy zapożyczono z opracowania niemieckiego), był on aż do lat sześćdziesiątych XX w. nąjwiększym polskim powszechnym atlasem geograficznym. Trzeba także pamiętać o pierwszym szkolnym Atlasie geograficznym Eugeniusza Romera (1871-1954), wydanym w Wiedniu w 1908 r. Znany później jako Mały atlas geograficzny (ryc. 11.6), odegrał on szczególną rolę w dziejach polskiej kartografii atlasowej: był zalążkiem tzw. romerowskiej szkoły kartograficzną), a jego

365