366,367

Ostatecznie w w. XVIII, głównie w literaturze angielskiej i francuskiej. Dużą rolę w jej narodzinach odegrał gatunek prozatorski z pogranicza epiki ieseju filozoficznego: powiastka filozoficzna, której twórcami byli francuscy pisarze Voltaire (Kandjd) i Diderot (Kubuś Fatalista i jego pan). Powiastka filozoficzna posługiwała się fabułą jako sposobem przedstawienia losów bohatera, jednakże zarówno ta fabuła, jak i bohater podporządkowani byli wyraźnemu zamysłowi filozoficznemu twórcy, który owe epickie elementy traktował w dużej mierze jako ilustrację określonych poglądów ideowych i moralnych. W obrębie powiastki filozoficznej zostały ustalone pewne sposoby wiązania epizodów fabularnych (np. poprzez podróż bohatera), które przejęła powieść.

Jednakże podstawowe znaczenie dla ukonstytuowania się powieści miały rodzaje prozy publicystycznej ukształtowane w czasopiśmiennictwie powstającym na początku w. XVIII w zachodniej Europie. Doniosłą rolę odegrały tu zwłaszcza angielskie tzw. czasopisma moralne („Spektator”, „Tatler”, „Guardian”), w których powstały zawiązki powieści obyczajowej, szczególnie w takich formach literacko--publicystycznych, jak esej, felieton, reportaż. Powieść nie tylko przejęła z tych gatunków szereg właściwości konstrukcyjnych, ale — co najważniejsze — wyrosła w związku z funkcjami kulturalnymi, jakie one spełniały w życiu społecznym. Można powiedzieć, że powieść zrodziła się w dużym stopniu jako literacki instrument, który w sposób wszechstronny realizował kulturalne zadania publicystyki, prozy dokumentar-nej i traktatu moralnego.

Literatura polska w najdawniejszych okresach nic wytworzyła dojrzałych gatunków prozy epickiej. W grę tu jedynie wchodzi przeważnie nieoryginalna literatura apokryficzna oraz tłumaczona z łaciny, a potem i z niemieckiego, powieść ludowo-mieszczańska z końca w. XV i początku w. XVI. Oryginalną prozę przynosi u nas dopiero druga połowa w. XVI oraz wiek XVII. Mowa tu przede wszystkim o utworach prozatorskich Mikołaja Reja oraz o prozie historiograficznej (np. Marcina Bielskiego) i pamiętnikarskiej (najbardziej dojrzałym utworem są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, zresztą odkryte dopiero w w. XIX). Wszystkie te typy prozy, chociaż niewątpliwie zawierały szereg elementów epiki, zarówno w zakresie narracji, jak i fabuły, nie doprowadziły jednak w konsekwencji do powstania jakichś rozleglejszych całości epickich. Pomiędzy rozwojem tej prozy a powieścią nie da się uchwycić bezpośredniej ciągłości ewolucyjnej.

Początek powieści jako odrębnego gatunku epickiego przypada w Polsce na czasy oświecenia, tzn. na drugą połowę w. XVIII. Powieść wyrosła u nas w wyniku różnorodnych przekształceń tradycyjnych form romansu oraz pod wpływem odmian powieściowych zachodnioeuropejskich, zwłaszcza zaś tzw. romansu dydaktycznego. Szczególną rolę przy narodzinach tego gatunku odegrała publicystyka czasopłśmienni-cza, głównie „Monitora”. Bezpośrednie związki genetyczne łączą felie-tonistykę uprawianą na lamach tego pisma z pierwszymi polskimi powieściami: Przypadkami Mikołaja Dośmadczyfukiego i Patiem Podstolim Ignacego Krasickiego, utworami Michała Krajewskiego, Józefa Kossakowskiego i in. Powieści te mają charakter dydaktyczny, elementy ściśle epickie są tu podporządkowane celom wychowawczym.

Po swoich „przodkach” (publicystyce, prozie naukowej, pamiętnikach, dokumentach itd.) odziedziczyła powieść ich zadania poznawcze. ()d początku jej istnienia niejednokrotnie podkreślano, że w przeciwieństwie do innych gatunków ma jasno określone cele poznawcze, że jej zadaniem jest przedstawić wierny obraz rzeczywistości. Wielki pisarz francuski Stendhal nazwał powieść „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”, dając w ten sposób wyraz świadomości owych celów.

Powieść cechuje szczególna pojemność poznawcza; zakres zjawisk życiowych, jakie zdolna jest artystycznie przetworzyć, jest daleko szerszy, niż to ma miejsce w innych rodzajach literackich. Ową pojemność należy rozumieć jako zdolność przekazywania wiedzy o człowieku, o procesie historycznym, który warunkuje jego życie, oraz o tych okolicznościach społecznych i psychologicznych, które odgrywają decydującą rolę w jego losach i postępowaniu.

Powieść ma strukturę dosyć swobodną i elastyczną. W odróżnieniu <>d innych gatunków literackich pozbawiona jest jakichś rygorystycznie pojmowanych kanonów konstrukcyjnych. Forma powieściowa z łatwością poddaje się naporowi zawartego w niej materiału, nie stwarza przeszkód, zdolna jest ogarnąć bardzo różnorodne treści. Dzięki swobodzie i elastyczności kompozycji pojemność poznawcza powieści jest prawie nieograniczona.

Podstawowym elementem konstrukcji powieściowej jest fabuła. Jest < ma nierzadko wielowątkowa, obejmuje dzieje wielu bohaterów i wielu środowisk społecznych. Pod tym względem powieść różni się zasadniczo <>d noweli, która — jak mówiliśmy — opiera się na jedności wątku lub nawet zdarzenia.

367