380,381

deklamatorem-opowiadaczem, który odtwarza owe utrwalone teksty. Pamięć jego obejmowała nierzadko pieśni mające po wiele tysięcy wierszy. Takimi pieśniami były właśnie Iliada i Odyseja.

Narracja eposu związana jest ściśle ze swoistym charakterem owych pieśni, z ich ustnym wygłaszaniem wobec określonego grona słuchaczy. Rola opowiadacza jest tu bardzo duża. Zaznacza on swoją obecność, zwraca się niejednokrotnie do odbiorcy, uprzedza go o tym, co będzie dalej, często informuje, jakie przypadki czekają w przyszłości bohaterów.

Na wstępie eposu znajduje się zwykle inwokacja, w której opowia-dacz-rapsod prosi muzę o natchnienie. Oto inwokacja znajdująca się na wstępie Etieidy Wergiliusza, który w^r poezji rzymskiej nawiązywał do tradycji eposu homeryckiego:

Broń i męża opiewam, co z Troi wybrzeża Do Italii, gnan losem, pierwszy na brzeg zmierza Lawiriski po mórz głębi i lądach pędzony Mocą niebian, pamiętny gniew znosząc Junony;

Wiele też w boju cierpiał, nim dźwignął mur miasta I bogi wniósł do Lacjum, skąd plemię urasta Latynów, ojce Alby i wielkiej gród Romy.

Muzo, wskaż mi przyczyny, jaki żal kryjomy Lub boleść skłania bogów królowę, iż męża Zbożnego tylu przygód i prac uciemięża Brzemieniem? Więc gniew taki i niebian pierś pali?

(przekład Tadeusza Karyłowskiego)

Mimo że osoba bezpośrednio obecnego narratora pojawia się w eposie już począwszy od inwokacji, gdzie odsłania on swoje oblicze wszechwiedzącego opowiadacza, to jednak narrator ów zachowuje dużą dozę obiektywizmu wobec przedstawionego świata. Wątki, które snuje w swym opowiadaniu, mają dlań wagę przebiegów rzeczywistych. On, narrator, wprawdzie wie z góry, co spotka jego bohaterów, ale nie oznacza to wcale, że może coś w kolejach ich losów zmienić, przeciwnie, ma pełną świadomość nieodwracalności kierunku, w którym rozwija się fabuła.

Obiektywizm narratora w eposie jest wyrazem szacunku dla przedstawionego świata, postawą wynikającą z przeświadczenia o jego realności. Przeświadczenie to wiąże się zresztą z wiarą w zależność rzeczywistości ziemskiej od istot pozaziemskich — bogów. Świat ukazanv w eposie rozwija się bowiem na dwóch planach: na jednym zarysowane są konflikty i zdarzenia, w których biorą udział bohaterowie ziemscy, na drugim — rzeczywistość nadprzyrodzona, w której działają bogowie. Dla struktury eposu charakterystyczny jest para lei izm dwóch szeregów zdarzeń, z których jeden występuje w św i ecie bogów, drugi — w świecie b( ihaterów. Pomiędzy obydwoma szeregami zachodzą ścisłe związki,, już chociażby z tej przyczyny, że wielu bohterów eposu ma genealogię boską. Obydwa przebiegi zazębiają się o siebie i przenikają nawzajem, tworząc wspólnie fabułę eposu. Przyczyną wszystkich zjawisk w świecie bohaterów jest wola i określone poczynania bogów. W Iliadzie np. żackie ważniejsze zdarzenia nie odbywają się bez ingerencji istot pozaziemskich. Przede wszystkim układ sytuacji w dziejach wojny trojańskiej zależy bezpośrednio od wewnętrznych tarć i konfliktów w świecie bogów, / którymi jedni sprzyjają Grekom, inni — obrońcom Troi. Poza tym bogowie ci wkraczają niejednokrotnie na arenę wydarzeń w momencie, gdy zarysowują się okoliczności niezgodne z ich wolą lub wyrastają przeszkody na drodze bohaterów, którymi się opiekują.

Motywacja eposu jest zatem motywacją mitologiczną. Każde zdarzenie fabuły ma przyczyny nadprzyrodzone. Wynika stąd ograniczenie aktywności bohatera eposu. Postawa jego i działanie są bowiem w ostatecznej konsekwencji zależne zawsze od woli bogów. Sam nie może decydować o swoich losach. Mówiąc o powieści, zwracaliśmy uwagę na różnorodne okoliczności warunkujące życie bohaterów. Były to okoliczności zarówno zewnętrzne (społeczne, historyczne itd.), jak i wewnętrzne (psychologiczne), zawsze związane bezpośrednio z samym człowie-I iem. Bohatera powieści cechuje aktywność, może on sam kształtować swój los, natomiast bohater eposu niezależnie od swej aktywności zawsze

I    > od porządkowany jest woli i kaprysom bogów. Ten rodzaj motywacji losów bohatera, który jest podstawą całej kompozycji eposu, wyrasta bezpośrednio z mitologicznej świadomości zbiorowiska społecznego, w. którym ów gatunek się ukształtował. Świadomość mitologiczna ustala bezpośrednie zależności pomiędzy procesami przyrody i życiem społecznym z jednej strony a światem nadprzyrodzonym z drugiej Są to zależności obustronne: świat nadprzyrodzony określa wprawdzie działania ludzkie, ale równocześnie bogowie wyposażeni są w całkiem ludzkie cechy «lurakteru, ich reakcje, m.in. reakcje na postępowanie ludzi, mają zawsze j.ikieś uzasadnienie psychologiczne, tłumaczą się w takich kategoriach,

II    k ambicja, zawiść, miłość, złośliwość itd., a więc w kategoriach huma-n i stycznych. Ich konflikty, które w konsekwencji wpływają zawsze na I ‘>lejc życiowe bohaterów, są konfliktami przeniesionymi na Olimp ze świata ludzi. Nie ma jakiejś zasadniczej odrębności między postawą czlo-

381