416 417 2

może ich być w jednym oku złożonym do kilkunastu tysięcy. Ommatidia «ją od siebie izolowane pigmentem. Pojedyncze ommatidium odbiera więc tylko informację punktową, których wiele składa się na obraz złożony z wielu punktów (mozaikowy). Części składowe ommatidium ułożone są warstwowo. Najniżej leżą struktury wrażliwe na światło, wyżej struktury załamujące światło. Każde oczko przykryte jest przejrzystą warstwą oskórka, zwaną , rogówką. Jest ona produktem dwóch komórek hipodermy, zwanych rogów* kowymi (komagenowymi). leżącymi poniżej rogówki (ryc. 151C). Dalej do wnętrza występują cztery komórki produkujące stożki krystaliczne. Rogówka i stożki stanowią aparat dioptryczny (załamujący promienie świetlne). Część podstawową ommatidium tworzą komórki zmysłowe, które określa się jako siatkóweczkę (retinulę). Komórki te mają części wrażliwe na światło w postaci sztyfcików, które ustawione są na wewnętrznym brzegu komórek, a więc poprzecznie do długiej osi ommatidium. Sztyfciki komórek wzrokowych danego ommatidium tworzą rabdom, część wrażliwą. Pigment występuje w dwóch częściach ommatidium. W komórkach siatkóweczki, w postaci drobnych, rzadko rozmieszczonych ziaren i w dwóch rodzajach komórek pigmentowych — otaczających komórki produkujące stożki krystaliczne oraz płaskich długich, otaczających górne partie komórek siatkóweczki (ryc. 151C). Komórki pigmentowe powodują izolację poszczególnych ommatidiów i jeżeli izolacja jest pełna, promienie świetlne nie przenikają z jednego ommatidium do drugiego, a takie oczy złożone określa się jako apozycyjne (punkty świetlne nie nakładają się). Elementami percepującymi promienie świetlne są rabdomy, w nich zachodzą zjawiska fotochemiczne, które są przekazywane do nerwów ocznych. Obraz, który powstaje w oku złożonym na podstawie wielu rabdomów, jest podobny do obrazu powstającego na ekranie telewizora (na przecięciach Unii powstają punkty), gdyż składa się z punktów świetlnych o różnym natężeniu. Im więcej w oku ommatidiów, tym obraz jest dokładniejszy.

Statocysty. Występują u skorupiaków, w postaci pęcherzyków otwartych (ryc. 151D — F) lub zamkniętych.

Narządy strunowe (chordotonalne), informujące o napięciu mięśni i sklery-tów oskórka lub przekształcone w narządy słuchowe występują u owadów (zob. owady).

Narządy węchowe są bardzo różnie zbudowane i różnie zlokalizowane, omówimy je przedstawiając poszczególne typy. Tutaj tylko podkreślimy, że owady mają narządy węchowe najbardziej sprawnie działające w obrębie całego świata zwierząt.

Narządy smakowe występują najczęściej w otoczeniu otworu gębowego, rzadziej na innych częściach ciała, np. na odnóżach.

Narządy dotykowe rozmieszczone są na całej powierzchni ciała, najczęściej w postaci unerwionych włosków oskórkowych (ryc. 15IG).

Lądowe stawonogi mają narządy wrażliwe na wibrację powietrza oraz percepujące stopień wilgotności w środowisku.

Jama ciała stawonogów jest miksocelem.. Powstaje w rozwoju osobnika z połączenia się blastocelu z celomą, a ponieważ dostaje się do niej krew, z otwartego układu krwionośnego, jest jednocześnie hemocelem. Wypełniona jest płynem, zwanym hemolimfą, który jest mieszaniną krwi, limfy oraz różnych komórek występujących wolno w części płynnej.

Celoma u stawonogów w rozwoju zarodkowym zawiązuje się meta-merycznie, jednak w późniejszych fazach światła worków celomatycznych otwierają się i łączą się ze światłem blastocelu i powstaje miksocel. Celoma zachowuje się tylko w światłach metanefrydiów, jeżeli występują (p. dalej).

Układ pokarmowy jest w szczegółach bardzo różnie zbudowany. Stawonogi odżywiają się różnorodnym pokarmem, ale zawsze ich układ pokarmowy składa się z jelita przedniego (ektodermalnego), jelita środkowego (endoder-malnego) i jelita tylnego (ektodermalnego). Komórki nabłonka jelita przedniego są pokryte zwarcie długimi mikrokosmkami, które tworzą na jego powierzchni rąbek (brzeżek) szczoteczkowy; u stawonogów, jak pamiętamy, nie występują nabłonki orzęsione. Układ nie jest zawieszony na przegrodach otrzewnych (mezenteriach), przechodzi wolno przez jamę ciała. U pasożytów może być w różnym stopniu zredukowany.

Oddychanie. Stawonogi oddychają skrzelami, płucotchawkami, tchawkami lub skrzelotchawkami, uwypukleniami lub wpukleniami ściany ciała.

Skrzela służą do oddychania w wodzie, są cienkościennymi wyrostkami, osadzonymi na tułowiu, odwłoku lub odnóżach, w których krąży krew (ryc. 152A).

Płucotchawki służą do oddychania powietrzem atmosferycznym. Są to wpuklenia, w kształcie komór z otworami, zwanymi przetchlinkami (stigmami). We wnętrzu komory znajdują się sfałdowania blaszkowate (ryc. 152B). ułożone jak kartki książki, w nich krąży krew. Wymiana gazów zachodzi drogą dyfuzji.

Tchawki, podobnie jak płucotchawki, funkcjonują w warunkach lądowych. Są długimi wpukleniami ściany ciała. Mają wewnętrzne powierzchnie wysłane

Ryc. 152. Stawonogi, narządy oddechowe. A — schemat budowy skrzela kraba. B — płucotchawka pajęczaka, C — przetchlinka owada skrzydlatego, D — tchawka z odgałęzieniami; b — blaszka płucotchawki, d — naczynie krwionośne doprowadzające, k — oskórck. i — płatek skrzelowy z zatoką krwionośną, m — mięsień, n — naskórek, o — naczynie krwionośne odprowadzające, p — przetchlinka płucotchawki, s — przedsionek, ś — oś skrzela. z — zgrubienie oskórka

417