416,417

bie tragedii antycznej zmieniał się jednak stosunek do mitów, u ostatniego z wielkich tragików, Eurypidesa, nacisk jest już w znacznym stopniu przesunięty na określone zjawiska psychologiczne (np. Aiedea to studium psychologiczne kobiety-zbrodniarki). Tragedia zachowała charakter mitologiczny w dużym stopniu także w czasach nowożytnych, uprawia się ją bowiem w tych zwłaszcza epokach, które pozostają pod bezpośrednim wpływem antyku (renesans, siedemnastowieczny klasycyzm). W okresach tych poszerza się zresztą zakres dopuszczanych do tragedii tematów, obok wątków mitologicznych pojawiają się w niej wątki historyczne (brane najczęściej z dziejów starożytnych), wątki biblijne itp. W czasach nowszych tragedia wyzwala się z uwikłań obrzędowych, w w. XVII we Francji staje się podstawową formą teatru dworskiego.

Tragedię jako gatunek dramatyczny wyróżnia nie tylko określona budowa, ale także związek z kategorią estetyczną tragizmu. Goethe określił go następująco:

Tragizm polega na przeciwieństwach bez ugody. Tam, gdzie nastaje albo gdzie możliwa ugoda, kończy się tragizm.

Każda z wielkich epok kulturalnych wypełnia pojęcie tragizmu nieco inną treścią, inne siły widzi w starciu, w którym nie ma ugody, inną osobowość przypisuje bohaterowi tragicznemu, który bierze udział w nie-rozwiązalnym konflikcie. Dla Greków tragizm był realizacją fatum, które tak kieruje losami bohaterów, że muszą one doprowadzić do katastrofy. Kiedy przestano wierzyć w fatum, formułowano inne niż w starożytności koncepcje tragizmu. Na przykład Norwid we wstępie do Krakusa pisał:

Co do mnie, mniemam, że tragedia jest to uwidocznienie fataltiości historycznej albo socjalnej, narodowi albo wiekowi jakowemu wyłącznic właściwej—a przeto, zważając ją tak, jako pomocniczą w postępie moralności i prawdy pracę, nic dziwi mię bynajmniej, iż tragedia mieć mogła i musiała powagę niełedwie obrzędową.

Mimo tych przemian historycznych pewne elementy pozostają w zjawisku tragizmu niezmienne: powaga i nierozwiązalność konflliktów, typ występujących bohaterów, z reguły ludzi nieprzeciętnych, wreszcie końcowa katastrofa, która spotyka ich jako osoby, jednakże nie jako przedstawicieli pewnych idei, które w konflikcie tragicznym się starły.

Koncepcja tragizmu wyraża się w konstrukcji bohatera tragicznego, który jest tragiczny nie w ogóle, ale ze względu na coś. U starożytnych Greków był nim ze względu na działanie fatum. W pewnych koncepcjach nowożytnych — ze względu na historię, która nie tylko nie pozwala na ■realizowanie idei, ale jeszcze unicestwia jej szermierza. Bohater jest tra-ttli my nie tylko z racji własnego losu, jest tragiczny ze względu naidee, |uóre w tym losie się wyrażają i określają go. Bohaterem tragicznym jest 1 reguły człowiek wybitny, kierujący się słusznymi i szlachetnymi racja-im i popadający w swym dążeniu do ich realizacji w konflikty, które jjusza doprowadzić do jego unicestwienia.

Re prezentatywni są w tym względzie bohaterowie Antygony Sofokle-* (ilówni uczestnicy konfliktu: Antygona i Kreon reprezentują dwie m. iwstawne racje kierujące ich postępowaniem i uważane przez nich wyłącznie słuszne. Starcie tych dwu nie dających się pogodzić racji i iwadzi do katastrofy. I Antygona, i Kreon jako przedstawiciele przyję-■h przez siebie idei muszą postępować tak, jak postępują, bez względu ii Konsekwencje, których są świadomi. Dla bohaterów tragicznych jaki-'I wiek kompromis jest nie do przyjęcia, nie do przyjęcia jest żadna re-“gnacja z zasad uznanych za słuszne.

Tragedia antyczna wytworzyła klasyczny typ struktury, będący owym czasie jej nieodłącznym atrybutem. Tragedię otwierał prolog, którym występowały dwie postacie. Ich dialog zapoznawał widzów' ivm, co stanowi punkt wyjściowy akcji, i zarysowywał sylwetki bo-Urów. Po prologu następował parodos, czyli wejście chóru i jego erwsza pieśń. Obecność chóru jest jedną z najbardziej swoistych cech IgcdS antycznej (chórami będzie się posługiwać nawiązująca do antyku cdia renesansowa). Chór pełnił różne funkcje: wprowadzał do tra-dii pierwiastki liryczne, komentował bieg zdarzeń, czasami pełnił rolę n i lora, niekiedy bywał również wprowadzany do akcji. Po fragmen-fe zwanym parodos następuje epeisodion I, czyli fragment należący ż bezpośrednio do akcji. Tworzą go dialogi, w których mogą występo-ać dwie albo trzy osoby. Potem następuje stasimon I, czyli występ lóru wpleciony między epeisodia. W sumie na całą tragedię składa się tl 3 do 5 przeplatających się cpeisodiów i stasimów. Tragedię antyczną Jbrtczy tzw. exodos, jakby podsumowanie, którym chór poprzedza c wyjście. Taka budowa, właściwa tylko antycznej postaci tragedii, Warunkowana była pochodzeniem dramatu z obrzędów religijnych oraz Jożliwościami technicznymi starogreckiego teatru.

Tragedia czasów nowożytnych zrezygnowała z tego typu budowy. Stworzyła inne wyznaczniki konstrukcji dramatycznej, jak słynne trzy Jedności tragedii francuskiej w. XVII i XVIII. Najwięcej innowacji do budowy tragedii wprowadził Shakespeare, który konstruował ją zupełnie

tt /.ary« teorii literatury 417