418,419

inaczej. Zrezygnował z jedności na rzecz kompozycji dużo swobodniej szej. Do tragedii wprowadzi! też epizody, które nie są tragiczne, jak fra ■ menty humorystyczne czy groteskowe. Doświadczenie Shakespean i było punktem zwrotnym nie tylko w dziejach tragedii, ale w ogóle di matu, stało się ono podstawą rozwoju dramaturgii w w. XIX.

Tragedia jest gatunkiem dramatycznym charakterysycznym dla ep >l. dawniejszych. Ostatnim okresem jej wielkiego rozkwitu był wiek XVII we Francji (twórczość Corneille’a i Radne’a). Tragedie pisano jeszcze w dużych ilościach w w. XVIII, ale wtedy była już to skostniała dziedzina twórczości, zespół martwych schematów. Od tego czasu tragedie pojawiają się rzadko, mają też przede wszystkim charakter stylizacyjny. Pisarz pragnący przedstawić konflikt tragiczny niekoniecznie musi sięg a po formę tragedii, w nowszych bowiem okresach rozwoju literatur\ konflikt taki może zostać ujęty także w środki inaczej ukształtowanym li wypowiedzi literackich.

Komedia w starożytnej Grecji nie stanowiła pierwotnie samodziel nego gatunku dramatycznego. Po tragediach, których sposób i olo wystawienia określały obrzędy, przedstawiano tzw. dramat satyrów \, będący formą zalążkową rozwijającej się później komedii.

Komedia antyczna — największym jej mistrzem był Arystofanes była skomponowana luźno. W przeciwieństwie do regularnej i rygon stycznie spoistej konstrukcji tragedii komedia mogła się rozpadać na szereg epizodów. Elementem wspólnym tragedii i komedii była obecność chóru. Tragedia czerpała swe tematy z mitologii, komedia również się gała po te wątki, ale traktowała je parodystycznie, łącząc z motywami dnia codziennego. Komedie starożytne są najczęściej utworami satyrye/ nymi o treści politycznej. Poruszały one najistotniejsze sprawy współcze sne. Ich styl jest rubaszny, groteskowy, a więc pod tym względem komedia jest przeciwieństwem tragedii, którą zawsze obowiązywał styl wysoki.

Dramaturdzy czasów nowożytnych nie kontynuowali tej formy komedii, którą ukształtował Arystofanes. Nawiązywali do tzw. „komedii nowej”, stworzonej w Grecji przez Menandra i kontynuowanej w Rzymie przez Plauta. Zgodnie z tymi wzorami wielcy komediopisarze — Molien Beaumarchais, Goldoni, Fredro — czynią komedię utworem dram i ) tycznym, opartym na ściśle określonym konflikcie i akcji. Akcja w kl.1 syczncj komedii budowana jest zwykle według dominującego w dram 1 cie schematu. Charakterystyczną jej cechą jest to, że po licznych zwrotai li

11<,':u:K rozwija się pomyślnie dla tych bohaterów, którzy są przedsieni w sposób wzbudzający sympatię publiczności. Drugą cha-Jerystyczną właściwość akcji w komedii stanowi występowanie ;tl,n |i będących realizacją takiej kategorii estetycznej, jaką jest komizm, flient komizmu w mniejszym lub większym stopniu występuje n /dej komedii i stanowi jej konieczny składnik. Może to być komizm k n y, który wyraża się w odpowiednio prowadzonym dialogu. Może Irćtakże komizm sytuacyjny, kiedy pomiędzy bohaterami powstają wne dla odbiorcy układy. Tradycyjna komedia ukształtowała spory takich komicznych sytuacji: nieporozumienia, przebierania, qui t/no itp. Ukształtowała ona także bohatera komicznego: jest nim fyczaj człowiek niejako zbudowany z jednej tylko właściwości, tnwadzonej do karykatury i określającej jego postępowanie („żółto samochwał”, „chory z urojenia” itp.). Na uboczu pozostaje • iincdii problem indywidualizacji sylwetek bohaterów. Porównując •ędię z tragedią Diderot pisał:

imcdia przedstawia typ, a tragedia oddzielną indywidualność [...). Bohaterem tragedii człowiek z tymi lub innymi własnymi cechami [...], przeciwnie w komedii, główna (powinna reprezentować wiele ludzi.

ą/cnie pisarza do „typowości” postaci, do zarysowania tylko jej bardzo ogólnych w wielu utworach współistnieje jednak z dale-psuniętą indywidualizacją i bogatym życiem psychicznym (taką po-jesi np. Alcest w Mizantropie Moliere’a).

omedia tym jeszcze różniła się od tragedii, że dopuszczała zróżni-nio językowe — w przeciwieństwie do jednolicie wysokiego stylu dli. Przypomnijmy sobie chociażby Powrót posła Niemcewicza, t \ ni jedna z dam, ulegająca modzie francuszczyzny, systematycznie yzuje mowę polską. W komedii najwcześniej język stal się elemen-11 urakterystyki bohatera i środowiska, w innych gatunkach dra-‘t/mch ten środek wyrazu znalazł powszechne zastosowanie j#ru w w. XIX i XX.

Wyrazistość gatunkową zachowała komedia dopóty, dopóki wy-■tyala obok tragedii jako drugi oficjalnie uznany gatunek literatury Tiul ycznej. Jej najczystszymi gatunkowo realizacjami są np. komedie JUĆTł '.i, a w Polsce — Zabłockiego i Fredry. Kiedy sytuacja ta uległa łanu-, komedia zaczęła podlegać licznym przekształceniom, choć tu I powstawały utwory, pisane według dawnych wzorów. Komedie

419