452,453

o Herodzie związane są szopki. Te marionetkowe widowiska jasełkowe opowiadały zazwyczaj o zdarzeniach towarzyszących narodzeniu Chrystusa (tak więc weszły w ich obręb samodzielnie traktowane wątki w i dowiska o Herodzie). W zasadniczy wątek religijny wprowadzane bywały wątki przejęte z codziennego życia chłopa: wprowadzano np. postacie idących do Betlejem Krakowiaków, a także traktowane tylko sa tyrycznie postacie karczmarza, szlachcica itp. Do widowiska wprowa dzano liczne kolędy. Szopki stanowiły często teatr przenośny, z którym kolędnicy chodzili po domach.

Do dramatu ludowego zaliczają się także misteria, zachowane zresztą tylko we fragmentach. Wywodzą się one ze sztuki kościelnej (znane były w całej średniowiecznej Europie), tak dalece jednak zostały przyswojone przez wiejskich twórców, że stały się składową częścią literatury ludowej. Misteria czerpały materiał z Biblii i z żywotów świętych.

Swoistą formą teatru ludowego są intermedia. Pierwotnie stanowiły one humorystyczne wstawki w przedstawienia poważne, ich zadaniem było więc rozweselanie widzów. Intermedia występują też samodzielnie. Stanowią zazwyczaj rubaszne sceny o silnych akcentach satyrycznych. Bohaterowie intermediów — to najczęściej ludzie znani ludowym artystom z bezpośredniego doświadczenia. Nie brak jednak w tych utworach utartych motywów fantastycznych: często pojawia się tam — humorystycznie zresztą traktowana — postać diabła. Z intermediami ludowymi pozostawały z pewnością w związku tzw. „intermedia plebejskic”, znane z literatury w. XVII.

5. PROZA LUDOWA

Nie piszemy tutaj o epice ludowej, ale właśnie o prozie. W literaturze podział na rodzaje literackie krzyżuje się z podziałem na utwory wierszowane i prozatorskie. W literaturze ludowej zjawisko to także występuje, jednak tutaj zrytmizowanie bądź niezrytmizowanie wypowiedzi jest dużo bardziej istotne dla podziału na gatunki, decyduje bowiem o sposobie rozpowszechniania, wykonywania danego utworu, a pośrednio o jego miejscu w życiu chłopa.

Ludowe utwory prozatorskie są także przekazywane ustnie, choć wykonywane samodzielnie, tzn. bez muzyki. Podobnie jak w zakresie poezji nie powstała polska epopeja ludowa, tak w zakresie twórczości prozatorskiej nie powstała powieść. W ogóle brak tu utworów większych

P ,'nuarów, chociażby takich jak hiszpańska Historia łazika z Tormesu. 'Żywiołem polskiej prozy ludowej są utwory krótszych rozmiarów: gawędy, baśnie, legendy itp.

Utwory prozą w inny sposób uczestniczyły w życiu chłopa niż pieśni. Nic mogły być cząstkami obrzędów ani towarzyszyć pracy. Ich wykona pic wymagało odpowiedniej sytuacji, musiał istnieć jakiś opowiadający 1 |,icyś słuchacze. Nie pozostało to bez wpływu na strukturę opowiadanego utworu. Opowiadacz znajdował się w trakcie swej relacji w nieu-Itannym kontakcie ze swymi słuchaczami, dostosowywał do nich swą ©powieść, opowiadał tak, jakby z nimi rozmawiał, choć w trakcie relacji ni l;t inny poza nim nie zabierał głosu. Nie było tu więc dystansu pomiędzy opowiadającym a słuchaczami. Utwory prozy ludowej mają z natury charakter gawędziarski. Forma gawędy istnieje także jako wynik celowej koncepcji pisarskiej, jako stylizacja na opowiadanie ustne (np. w twórczości Chodźki i Rzewuskiego), ale w literaturze ludowej jest lilii naturalnym następstwem sposobu przekazywania opowieści i znamionuje utwory różne gatunkowo.

W przekazywaniu utworów ludowych prozą opowiadacz odgrywa ©tczególną rolę. Wiemy już, że wykonawca pieśni powtarza z pamięci teksty i melodie, wprowadzając tylko nieznaczne zmiany. Tekst utworów w icrszowanych ze względu na swą formę jest łatwy do zapamiętania i przekazywania. Utwór prozatorski sprawia pod tym względem dużo większe trudności, toteż nie jego tekst przekazywany jest z ust do ust z pokolenia w pokolenie, lecz tylko pewne ustalone elementy treści. Formę językową nadaje im w każdym konkretnym przekazie właśnie opowiadacz, chociaż i w tym zakresie działają utrwalone przez tradycję sugestie. Z przekazywanych elementów treści opowiadacz przejmuje niekiedy cale wątki w postaci konkretnej fabuły, niekiedy zaś tylko poszczególne motywy, które wprowadza w nowe związki, motywy są bowiem najbardziej ruchomymi cząstkami opowieści i mogą występować w różnych kontekstach (z tej ruchomości wynika niezliczona ilość wariantów poszczególnych utworów). Pewna część wątków i motywów to tzw. wątki i motywy wędrowne, występujące w literaturach ludowych różnych narodów.

Najwięcej motywów wędrownych występuje w baśniach. Są to utwory treści fantastycznej, opowiadające o niezwykłych zdarzeniach,

I tóre dzieją się zazwyczaj w nieokreślonym miejscu i czasie („za siedmio-iii.i górami, za siedmioma lasami”) i są najczęściej powiązane ze zjawiska-

Ji

453