468 469 2

Typowo lądowe żyją głównie w środowiskach wilgotnych, w glebie, wśród korzeni, w zbutwiałych pniach drzew, w ściółce leśnej, pod kamieniami, w rumowiskach, ale także i w piaskach niektórych pustyń.

Ciało jest przeważnie 5—15 mm długie, formy głębinowe dochodzą do 42 cm. Ciało podzielone na głowotułów, tułów i odwłok. Cechami charakterystycznymi są: spłaszczenie grzbieto-brzuszne. brak karapaksu. niewielki tarczowaty głowotułów. węższy od reszty ciała (ryc. 176A. B), rozciągnięcie płytek grzbietowych pancerza segmentów tułowia i odwłoka ku stronie brzusznej przez co. od strony grzbietowej, odnóża są słabo widoczne, szczególnie u form lądowych (ryc. 176B). Najbardziej widoczną tagmą jest tułów. 1 —6 segmentów odwłoka zrośniętych z telsonem w pleotelson, u form wodnych tworzy dużą płytkę (ryc. 176A). Oczy siedzące, część gatunków ślepa. Czułki I u form wodnych krótkie, u lądowych nie występują. 1—2 segmenty tułowia przyłączone do głowy. Pierwsza para odnóży tułowiowych wykształcona jest w szczękonóża, dalsze odnóża są jednogałęziowe lokomocyjne. U niektórych gatunków niepełna liczba odnóży tułowiowych. Odnóża odwłokowe dwugałęziowe. U form wodnych wszystkie, albo tylko silnie rozwinięte uropody, funkcjonują jako skrzela. Jeżeli funkcjonują wszystkie, są spłaszczone i u wielu gatunków zrastają się parami, pary ustawione są horyzontalnie jedna za drugą. Często pierwsza para, będąca zewnętrzną, rozwinięta jest silniej i stanowi okrywę dla reszty. Ruchy okrywy i odnóży odświeżają wodę w przestrzeni pod okrywą (w komorze skrzelowej). Lądowe oddychają skrzelami lub odnóżami tułowia zaopatrzonymi w pseudotchawki. U oddychających skrzelami trzecia para stanowi okrywę, tworząc komorę utrzymującą odpowiednią wilgoć dla działania skrzeli. U wyspecjalizowanych gatunków lądowych, gałęzie wewnętrzne uropodów wykształcone są w rurki, które wprowadzone do kropli wody (na mchu lub powstałej w wyniku deszczu), na zasadzie działania siły ssącej zwilżają komorę skrzelową. Niektóre gatunki mają kanały w pleurytach, podobnie działające jak rurki na uropodach. U lądowych ponadto, cała strona brzuszna tułowia i odwłoka jest pokryta cienkim oskórkiem i ułatwia wymianę gazową. U niektórych form lądowych gałęzie zewnętrzne odnóży odwłoka pokryte są bardzo cienkim oskórkiem, mają rowki i listewki, przez co tworzą dużą powierzchnię dla wymiany gazowej. Wiele gatunków lądowych, w okresach obniżonej wilgotności w środowisku, może się zwijać, przez co po stronie brzusznej tworzy się dodatkowa komora czasowo utrzymująca odpowiednią wilgotność dla wymiany gazowej. Narządy oddechowe, o typie pseudotchawek, składają się z jam w endopoditach. z licznymi, odchodzącymi od nich, rurkami. U niektórych pasożytów funkcję oddechową pełnią gałęzie wewnętrzne 5 pary odnóży odwłokowych, albo gałęzie zewnętrzne ostatnich trzech par. Przedstawiciele gatunków pasożytniczych mają postacie młodociane i dojrzałe różnie zmienione, niektóre są tak krańcowo przystosowane do pasożytnictwa, że w niczym nie przypominają skorupiaków. Tylko śledzenie ich rozwoju umożliwia ustalenie pozycji systematycznej.

Jako narządy wydalniczc funkcjonują gruczoły szczękowe, u form morskich są mniejsze niż u słodkowodnych, a u lądowych są zmarniałe Rownonogi są mięsożerne, roślinożerne, wszysikożeme, odżywiające się drewnem, wydzielają enzym celulazę. Pasożyty odżywiają się komórkami naskórka, płynami ciała, ssą krew.

Równonogi wolno żyjące są rozdzielnopłciowe. partenogeneza jest bardzo rzadka, tylko nieliczne pasożyty są hermafrodytyczne. U pasożytów z rodzaju Bopyrida płeć determinowana jest epigenetycznie, ustala się w zależności od czasu kontaktu z żywicielem. Przyczepione w pierwszej kolejności do gospodarza osobniki młodociane wykształcają się w samice, w dalszych kolejnoś-ciach w samce. W rozwoju pozazarodkowym występuje stadium manka, różniące się od postaci dojrzałej brakiem 7 pary odnóży tułowiowych, przez co równonogi nawiązują do odsiężnic U pasożytów różnice pomiędzy stadiami manka a postaciami dojrzałymi, są większe.

Równonogi rozdziela się na 9 podrzędów, biorąc pod uwagę przystosowania morfologiczne do określonego trybu życia.

Podrząd: Flabellifera

Większość morska, występują w płytkich strefach. Wolno żyjące, drapieżne, niektóre odżywiają się drewnem i pasożyty zewnętrzne ryb, odżywiające się komórkami naskórka lub ssące krew. Nieliczne słodkowodne. Ciało krępe, spłaszczone. Ostatni segment odwłoka złączony z telsonem. Uropody spłaszczone, razem ze spłaszczonym telsonem tworzą wachlarz.

Limnoria terebrans odżywiając się drewnem wierci chodniki, wyrządza szkody w drewnianych urządzeniach portowych. Morze Północne. Bałtyk.

Cirolana borealis pasożytuje okresowo na rybach i skorupiakach. Morze Śródziemne, Atlantyk.

Sphaeroma rugicauda może się zwijać, roślinożerna, występuje w Bałtyku.

Podrząd: Anthuridea

Morskie żyjące na dnie, w mule, kilka gatunków słodkowodnych. Ciało długie cylindryczne. Szczękonóża masywne. Pierwsza para odnóży odwłoka tworzy okrywy dla odnóży dalszych.

Cyathura carinata żyje pomiędzy kamieniami i muszlami, występuje m.in. w Bałtyku.

Podrząd: Valvifera

W większości morskie, przeważnie występują w wodorostach, nieliczne słodkowodne. 1 —6 segmentów odwłoka zrośniętych z telsonem. Uropody długie, płytkowate. tworzą okrywę dla reszty odnóży odwłoka. W czasie pływania wspomagają odnóża tułowiowe, wykonując klapowate ruchy. Narządy gębowe gryzące.

469