476 477 2

kowy). Trzy pierwsze segmenty tułowia przyrośnięte są do głowy. Głowotułów i odwłok pokryte są karapaksem. Na przodzie ciała jest on wyciągnięty w rostrum (ryc. 178A). pod nim występują oczy słupkowe. Boczne partie karapaksu, branchiostegity (ryc. 178B), są wyciągnięte ku dołowi i ograniczają obszerne jamy skrzelowe. CTzulki I są rozwidlone, czułki II mają gałęzie wewnętrzne wykształcone w łuski. Otwór gębowy, położony po stronie brzusznej głów ot ułowi a. jest zakryty odnóżami gębowymi, osadzonymi bardzo blisko siebie. Przed otworem gębowym występuje płytkowata struktura, zwana epi-stomem, a z boków odnóża gębowe osłaniają brzegi karapaksu. Odnóża gębowe są dwugałęziowe. Szczęki II, u większości form, mają długie gałęzie

Ryc. 178. Ozicsięcionóg. A - przekrój podłużny, 3 — poprzeczny przez segment tułowia;

t»-branchiostegit. c 1 -czułck 1 pary, c2-II pary, e-serce, g — gonada, k — brzuszne naczynie

krwionośne, 1 - telson, n - brzuszny pień nerwowy, o - odnóże odwłokowe, p — przewód

pokarmowy, r —— skrzelc. s - szczypce (pierwsze odnóże kroczne), t — gruczoł trzustkowo-

- wątrobowy, z —— zielony

zewnętrzne (skafognatidy), wibrujące i wywołujące prądy wody w jamach skrzelowych. Pierwsze trzy pary odnóży tułowiowych, przyłączonych do głowy, zamienione są w szczękonóża, z nich 3 para jest największa i przykrywa pary przednie. Pozostałe 5 par odnóży tułowiowych, nie przyłączonych do głowy, służy do lokomocji (stąd nazwa rzędu — dziesięcionogi). U prymitywnych pływających dziesięcionogów odnóża lokomocyjne są dwugałęziowe, o szczątkowych gałęziach zewnętrznych, u kroczących jednogałęziowe (przystosowanie do chodzenia). Pierwsza para odnóży lokomocyjnych jest u większości gatunków potężna, wykształcona w szczypce (ryc. 178A), stanowiące narządy chwytne i obronne. Na pozostałych odnóżach mogą występować drobne szczypce lub pazurki. Odwłok jest różnie wykształcony. U dziesięcionogów przystosowanych do pływania ciało jest bocznie spłaszczone, z dobrze wykształconym odwłokiem, a u prymitywnych form odnóża odwłokowe są dwugałęziowe.

U dziesięcionogów przystosowanych do kroczenia (w tym wtórnie przystosowanych do pływania) ciało jest cylindryczne, albo grzbieto-brzusznie spłaszczone, a odwłok i odnóża odwłokowe wykazują różne stopnie redukcji.

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała. Oskórek dziesięcionogów jest stosunkowo gruby, twardy, sztywny, wysycony solami wapnia (synonim: pancerzowce właściwe). Przed każdym linieniem sole wapnia w oskórku ulegają rozpuszczeniu i są zresor-bowane przez hemolimfę. Nowy oskórek podlega wolnemu twardnieniu (wysycaniu solami wapnia), jest wtedy białawy, a liniejące osobniki przebywają w ukryciu.

Charakterystyczną cechą dziesięcionogów jest występowanie w pokryciu ciała komórek barwnikowych (chromatoforów, melanoforów). Są to pojedyncze komórki, występujące pod hipodermą, z licznymi niekurczliwymi wypustkami. Komórki stykają się wypustkami i tworzą zespoły, głównie po stronie grzbietowej ciała, a tam gdzie występują oskórek jest przejrzysty. W chromato-forach występują ziarenka barwnikowe, białe, czerwone, żółte, niebieskie, brązowe, albo czarne. Tylko u krewetek w danym chromatoforze mogą występować różne barwniki (do 4). Barwa niebieska ziarenek jest związana z występowaniem w nich cyjanokrystaliny, pochodnych melanin lub z występowaniem karotenoidów pochodzących z pokarmów. Przemieszczanie się ziarenek, poziome i pionowe w chomatoforach, powoduje zmianę natężenia barwy albo, jeżeli występują różne pigmenty w chromatoforach, zmianę barwy. Wiele krabów może gwałtownie przystosować barwę ciała do podłoża. Ruch ziaren pigmentu kontrolowany jest hormonalnie. Hormony produkowane są przez komórki neurosekrecyjne występujące w słupkach ocznych i w tritocereb-rum. Produkowane są dwa hormony, o przeciwstawnym działaniu: aktywujący i hamujący ruch ziaren.

Układ nerwowy wykazuje najdalej idącą koncentrację zwojów w obrębie wszystkich skorupiaków. U krabów np. wszystkie zwoje brzuszne połączone są w jeden duży zespół komórek nerwowych (ryc. 150F). U form bardziej

477