476,477

lowane teoretycznie: ciążenie do wyodrębnienia literatury spośród innwlj form działania społecznego i dążenie do uchwycenia pokrewieństw, zależności (czy nawet podrzędności) między literaturą a innymi dziedzin J mi aktywności społecznej i kulturalnej. Pod naciskiem tych dwóch tein dencji i przy różnym udziale każdej z nich kształtują się poglądy na celo twórczości literackiej i rolę pisarza w poszczególnych epokach.

Epoki, w których literatura ma do spełnienia istotne zadania dydak| tyczne, traktują pisarza jako swego rodzaju wychowawcę czy nauczył cielą. Gdy literatura ma charakter rytualny, rolę twórcy łączy się z rolą kapłana. W sytuacjach, gdy literaturze stawia się cele patriotyczne czy obył watelskie, od pisarza wymaga się, by swoją postawą i poglądami realizuj wał niejako wzorzec obywatela. Pewne epoki przypisują pisarzom rolę przywódców duchowych, niekiedy polityków, propagandystów itd. Jesl rzeczą charakterystyczną, że w świadomości kulturalnej nigdy na ogól osoba pisarza nie bywa określana tylko na podstawie specyficznych dla niego czynności twórczych (a więc na podstawie stosunku do tworzyw.J narzędzi tworzenia itd.), ale przez odniesienie do innego typu działań społecznych (pisarz-nauczyciel, pisarz-obywatel, pisarz-kaplan itp.).

Niekiedy przekonanie samych pisarzy na temat swojej roli jest zdcJ cydowanie odmienne od poglądu społecznie utrwalonego. Twórcy¹ mianowicie podkreślają niejednokrotnie autonomiczność własnych zadań, sprowadzają je wyłącznie do funkcji „czystego” oddziaływania estetycznego, często nazywają siebie samych rzemieślnikami pracującymi w materii językowej (zwłaszcza poeci z kręgu awangardy dwudziesm-wiecznej), próbują zdecydowanie podkreślać odrębność swojej roli wobcJ innych ról społecznych. Dla niektórych epok literackich charakterysu czJ ny jest konflikt pomiędzy twórcami a utrwalonymi wśród publiczno c i mniemaniami na temat ról społeczno-kulturalnych, konflikt, którego ośrodkiem jest pojmowanie funkcji twórczości literackiej i roli spolci z* nci pisarza. Konflikt taki może znaleźć odzwierciedlenie również w InrJ mach życia literackiego, np. w takiej postaci, że pisarze, dążąc do podkre ślania własnej odrębności tworzą oddzielne środowisko, mające wIumiw obyczaj towarzyski, modę, sposób zachowania się itd. Stykamy się wów«l czas ze zjawiskiem cyganerii literackiej (np. w epoce Młodej l’ul-1 ski). Niewątpliwie pierwszą w ogóle formą cyganerii były w średniowu I czu środowiska goliardów, wędrownych śpiewaków, aktorów, poetów, I żaków', których działalność rozwńjala się na marginesie oficjalnej kulnnyl i literatury, niejako w opozycji do modelu kultury i obyczajowości, ja kil

i

flfcrósl na fundamencie światopoglądu religijnego i instytucji Kościoła.

\ Każdą epokę literacką cechuje określony sposób pojmowania funkcji jprratury i osoby społecznej pisarza. Można powiedzieć, że o wewnętrzni jednolitości okresu literackiego decyduje m.in. rozpowszechniony ‘wczas pogląd na to, jakiego typu zjawiskiem jest literatura piękna i co 'wyodrębnia spośród innych zjawisk społecznych. W zasadzie jakieś fi Izie j wyraziste rozróżnienia w tym zakresie są stosunkowo świeżej ty. pochodzą z w. XVII i XVIII, kiedy zostało stworzone pojęcie ink pięknych” (beaux arls), określające szereg specyficznych właści-lści przedmiotów estetycznych i odrębność ich funkcji. Jednakie zaw-występują jakieś społecznie utrwalone mniemania związane z ową rębnością charakteru i swoistych funkcji utworów literackich. Nie >sób zaprzeczyć, że wpływ mają tutaj pewne dociekania naukowe czy jzoficzne nad naturą piękna, przeżycia estetycznego, kategorii estetycz-ch itd. Oczywiście nie jest to oddziaływanie bezpośrednio przenikające sfery świadomości kulturalnej danej zbiorowości, lecz wpływ pośred-przechodzący przez liczne ogniwa popularyzacji, wśród których fetną rolę odgrywa krytyka literacka.

I'ogląd określający, jakiego typu zjawisko stanowi literatura, jest .torycznie zmienny. Nie istnieje jakiś generalny, ponadhistoryczny idei literackości, który obowiązywałby zawsze i wszędzie. Należy wiedzieć, że owa literackość (tzn. zespól właściwości sprawiających, pewne zjawiska rozumie się jako utwory literatury pięknej w odróż-cniu od innych) jest konwencją społeczno-kulturalną, obowiązującą lanym środowisku i w określonej sytuacji, powstałą pod wpływem korów i tradycji literackich oraz współczesnych zadań, jakie się stawia jscd twórczością. Ta konwencja literackości jest każdorazowo pewnym społem norm zhierarchizowanych w określony sposób. W zespole ni występują pewne normy elementarni, należące do zasobu tradycji ! stamtąd przejmowane, oraz normy ściśle historyczne, tłumaczące się Iko w danych warunkach. Pojmowanie literatury pięknej w danej epoce nera się zawsze na normach jednego i drugiego rodzaju. I jedne, drugie wiążą się ściśle z panującymi poglądami na temat pozaestetycz-;yi li funkcji literatury. Niekiedy elementy pozaliterackie stanowią nie-o konieczną gwarancję literackości. Tak było np. w epoce polskiego (foś w lecenia, gdy taką gwarancją była obok kanonów poetyki klasycys-lyt zncj — funkcja dydaktyczna spełniana przez utwór literacki.

Takie czy inne pojmowanie literatury pięknej rozpowszechnione

477