img017 (41)

teoretycznych podstaw do analizowania relacji człowieka z otacza-jącym go światem. Stąd naturalne powiązanie miejsca i tożsamości. Osobista tożsamość nie jest traktowana wyłącznie jako sprawa samoświadomości, ale współcześnie angażuje także świadomość swojego miejsca (Morley 2001). Znaczenie, jakie miejscu przypisują Yi-Fu Tuan (Tuan 1980, 1987, 1990) czy Gaston Bachelard (Bachelard 1994), wskazuje, że ludzkie działanie buduje miejsce i może zmienić jego charakter. Poczucie miejsca, wyłaniając się z każdego aspektu życia jednostki, ogarnia życie codzienne. Uznając osobistą naturę doświadczenia miejsca, trzeba jednak podkreślić wpływy i uwarunkowania społeczne, kulturowe oraz ekonomiczne, którymi podlegają jednostki tworzące miejsca (Rosę 1995: 88-89).

Tożsamość to silne społeczne, psychologiczne i emocjonalne więzi z domem, ale też rodzaj przestrzeni otwartej, podtrzymywanej i rozwijanej przez relacje społeczne, które rozciągają się poza dom. Oprócz psychologicznych i społecznych konsekwencji tej przynależności do przestrzeni domu pojawiają się konsekwencje ekonomiczne. Lata siedemdziesiąte XX wieku przyniosły renesans zainteresowań koncepcją miejsca, wynikający zwłaszcza, jak mi sic wydaje, z gwałtownych przemian miejsc w warunkach globalnej akumulacji kapitału. Procesy czasoprzestrzennej kompresji spowodowały poczucie wykorzenienia i niebezpieczeństwa, co z kolei doprowadziło do ogólnej refleksji nad znaczeniem miejsca jako takiego. Opierając się na koncepcji Henriego Lefcbvre’a, David Harvey podjął się badań nad reprezentowaniem i wytwarzaniem miejsc w warunkach globalizacji. Przedstawiciele socjologii miasta (Harvey 1996) i antropologii (Appadurai 2005: 263— 295) zauważają, że atmosfera zagrożenia, niepewności i urynkowienia sprawiła, że ludzie i instytucje coraz więcej uwagi i środków przeznaczają na wytwarzanie lokalności i sąsiedztwa¹:

lokalność pozostaje efemerydą, dopóki nie zostanie podjęta ciężka i regularna praca w celu wytworzenia i utrzymania jej materialnego kształtu. Jednakże sama ta materialność brana jest czasem mylnie za ostateczny cel takiej pracy, co zaciemnia bardziej abstrakcyjny jej wpływ na wytwarzanie lokalność! jako struktury uczuć (Appadurai 2005: 267).

Korzystając z ponadnarodowej cyrkulacji kapitału, podmioty instytucjonalne i indywidualne inwestowały we własność nieruchomości oraz w spekulacje miejscami (zarówno w sensie materialnym, jak i dla tworzenia wyobrażeń miejsc). To prowadzi do wniosku, że rola miejsca w warunkach globalizacji zamiast maleć, rośnie. Obraz miejsca staje się obecnie kluczowy: podkreślanie jego specyficznych walorów (historycznych, kulturowych i środowiskowych) jest zasadniczym elementem podtrzymywania kapitału ekonomicznego i kontrolowania procesów przestrzennych.

Pociąga to za sobą praktyczne implikacje - rodzi się jednostkowa i grupowa świadomość współzawodnictwa. Ludzie zdają sobie sprawę z tego. że „ich” miejsca rywalizują z innymi w przyciąganiu kapitału ^16j. W rezultacie „ludzie starają sic odróżniać swoje miejsca od innych i być bardziej konkurencyjnymi” (Harvey 1996: 297). To, czego doświadczamy współcześnie, można więc określić (za klasykiem geografii humanistycznej Yi-Fu Tuanem) jako odchodzenie od nieuświadomionej więzi z miejscem zakorzenienia (rootedness) do budowania świadomego poczucia miejsca {sense of place) (Tuan 19S0)^{2 3}.

175

1

Przyjmuję lulaj podział na lokalność i sąsiedztwo przedstawiony przez Ap-paduraia, który lokalność definiuje jako „zjawisko raczej relacyjne i kontekstualne niż I skalarne czy przestrzenne [...]. To fenomenologiczna jakość, która wyraża się w ro-/ dzajach sprawczego działania, towarzyskości. stanowi główny predykat kategorii [...], I który zamierzam poddać analizie”. Sąsiedztwo tymczasem to „faktycznie istniejące / społeczne formy, w których lokalność, jako ich wymiar czy wartość, jest w różny sposób urzeczywistniana. Sąsiedztwa w tym ujęciu są społecznościami określonymi przez

ich rzeczywiste usytuowanie przestrzenne bądź wirtualne oraz zdolność do społecznej reprodukcję^- (Appadurai 2005: 263-264).

2

   Podobny typ myślenia o miejscu przejawia John Urry, który' dostrzega proces utowarowienia miejsc w warunkach globalnych. Poprzez analizy marketingu miejsca i turystyki badacz ten wskazuje, że różne grupy usiłują zmonopolizować wizerunek miejsca dla własnych potrzeb i interesów. Koncentrowanie się na kulturze konsumpcji staje się podstawowe w zrozumieniu, jak i po co inwestuje się w znaczenia miejsc (Urry 1995).

3

   Tuan podkreśla różnicę między zakorzenieniem (rootedness) a poczuciem miejsca {sense of place). Zakorzenienie oznacza bycie w domu w sposób nieuświadomiony. Poczucie miejsca oznacza z kolei pewien rodzaj dystansu między jednostką a miejscem, który pozwala je docenić. O ile więc zakorzenienie jest poczuciem bliskości wynikającym z długiego zamieszkiwania, o tyle poczucie miejsca pozostaje rezultatem długotrwałych i świadomych starań (Tuan 1980).