486,487

czasowej, wspólnym tym utworom i decydujących o ich charakter/'’, tzn. istotnych. Zespól owych cech istotnych nie jest zjawiskiem stan z nym, przeciwnie — podlega ewolucji, jednak w takich granicach, w których nie ulegają zatarciu jego podstawowe składniki. Z chwilą gdv ie ostatnie już nie występują, prąd literacki przestaje istnieć. Tak więc pojęcie prądu literackiego ma z jednej strony charakter ogólny (je i uogólnieniem szeregu indywidualnych zjawisk i faktów literackich danej epoki), z drugiej zaś—charakter ewolucyjny (zawiera w sobie nie sztywny zespól cech, lecz zespól dynamiczny, ulegający zmianom). O wykrystaliJ zowanych prądach literackich można w zasadzie mówić w odniesie mul do czasów nowszych. Wobec zjawisk literatury dawniejszej kategorię id należy stosować z dużą ostrożnością, jeśli w ogóle trzeba ją stosować.

Prąd literacki jest kompleksem spoistym, stanowi nawet swego rodzaju system, w obrębie którego występują jakieś elementy pierwszoplanowe, jakieś składniki uboczne oraz jakiś ich układ i hierarchia. Alty określić istotę danego prądu, należy właściwie rozgraniczyć składniki odgrywające w nim rolę pierwszorzędną od składników ubocznych czy] wręcz nieistotnych. W każdym prądzie literackim można odnaleźć cztciv konstytutywne elementy. Różnice między poszczególnymi prądami] (współistniejącymi w pewnym okresie lub następującymi po sobie) pul legają na rozmaitym określeniu tych elementów, na rozmaitej ich kori-j kretyzacji. Spróbujemy teraz scharakteryzować pokrótce owe zasadni' ze składniki prądu literackiego.

1) Ideologiczny i filozoficzny fundament prądu tworzy określona koncepcja rzeczywistości, pewien sposób jej poznawania, sposób rozumienia praw historycznych, życia społecznego i losów jednosikjl Należą tu także postulaty ideowe, zmierzające do przebudowy istnie jąJ cych stosunków, ideały społeczne i moralne, według których dokomijd się oceny współczesności, oraz poglądy na rolę i znaczenie twórczości literackiej.

Fundament ideologiczny i filozoficzny prądu literackiego nie jtrsn porządkiem zewnętrznym w stosunku do utworów wyrosłych w orbit im oddziaływania tego prądu. Przeciwnie: mówić o nim można o tyle tylko, o ile składające się nań poglądy i postulaty znalazły faktyczne utrwalenie w dziełach, o ile określiły je treściowo i formalnie. W kręgu bezpośn . I niego wpływu założeń filozoficznych pozostają przede wszystkim zasad\ konstruowania świata przedstawionego w utworze, typ związków' ku i-cych fikcję literacką z rzeczywistością, reguły motywacji losów bohateu, f/ujemne stosunki elementów realistycznych i fantastycznych w obrazie, il" słowności i symboliczności (bądź alegorycznośd), uogólnienia i indywidualizacji, stopień nasycenia obrazu literackiego realiami, sposób rozumienia przedstawionych procesów histotycznych, zainteresowanie (lub brakzainteresowania) zjawiskami psychologicznymi, koncepcja podmiotu llirrackiego i jego pozycji wobec świata przedstawionego i wobec czytelnika. Fundament filozoficzny i ideologiczny prądu zawiera też założenia precyzujące funkcję wychowawczą wypowiedzi literackiej, określa Ideały, które literatura powinna propagować, i wartości, które powinna ■walczać.

Elementy składające się na ów fundament pochodzą z różnych dziedzin. Zbiegają się tu dążenia określonych kierunków filozoficznych wysypujących w danej epoce, pewnych ideologii i światopoglądów. Rzadko zdarza się, aby podstawy prądu literackiego były zupełnie jedno-fndne, tzn. identyczne z jakimś jednym kierunkiem filozoficznym czy Ideologią. Na ogól występują tu obok siebie elementy różnorodne, Tcdnak powiązane ze sobą i podporządkowane jakimś tendencjom dominującym. Czynnikiem wiążącym cały ten zespól poglądów, ideałów i postulatów jest najczęściej jednolity i określony sposób pojmowania zadań Społecznych i kulturalnych, jakie dany okres stawia przed literaturą.

Na takim fundamencie wyrastają pozostałe składniki prądu, i 2) Poetyka w tym znaczeniu jest, najogólniej rzecz biorąc, systemem zasad wyrosłych z filozoficznego fundamentu prądu i odnoszących *ię bezpośrednio do twórczości literackiej. Stanowi ona główny składnik prądu, jest jego ośrodkiem, zawiera wszystkie specyficznie literackie dążenia w nim skupione, toteż omówimy ją oddzielnie.

3) Zespół tematów i idei uprzywilejowanych przez dany prąd literacki wiąże się z warunkami społecznymi i kulturalnymi, w jakich prąd się rozwija, i z dążeniami filozoficznymi i estetycznymi, jakie się znajdują u jego podłoża. Te niejako reprezentatywne tematy (lub motywy tematyczne) i związane z nimi idee odpowiadają sytuacjom społecznym i ideowym, które przedstawiciele prądu uznają za centralne dla swoich «/asów, bądź też za mające wartość uniwersalną. Powtarzanie się pewnych tematów i idei (problemów bądź tendencji) w szeregu utworów jest jednym ze świadectw przynależności tych utworów do określonego prądu. Prześledźmy to na kilku przykładach.

Dla klasycyzmu siedemnastowiecznego charakterystyczne jest dominowanie tematów mitologicznych, opracowanych już w literaturze an-

487