48,49 2

48

Teorie literatury XX wieku

Psychoanaliza jako ogólny model teoretyczny

Meta-

p&ychologia

Psychoanaliza - holistyczna antropologia

Suhlimncfa

popędów

Ale psychoanaliza to nie tylko zorientowana interpretacyjnie terapia kliniczna. W liście do swego przyjaciela Fliessa, który towarzyszył intelektualnie Freudowi w pionierskich latach psychoanalizy, Freud pisał: Jako młody człowiek znałem jedynie tęsknotę do wiedzy filozoficznej, teraz zaś zamierzam ją zaspokoić, zwracając się od medycyny do psychologii”. Zwrot od medycyny do psychologii, czyli - mówiąc najogólniej - od biologii do filozofii, oznacza, że psychoanaliza, po dobnie jak hermeneutyka dla Dilthcya, stała się dla Freuda ogólnym modelem teoretycznym (Freud nazywał ów model także fikcją), wyjaśniającym ludzką naturę i stanowiącym podstawę analizy poszczególnych zachowań. W związku z tym, że zachowania te mają swe źródło w nieświadomości, psychoanaliza, która wykracza poza (meta-) poziom świadomości, jest mctapsychologią. Tak jak metafizyka wykracza poza granice fizyki, tak i mctapsychologia umieszcza się poza obszarem dostępnym dla psychologii badającej świadomość. Język metapsychologiczny stworzony przez Freuda, odnoszący się do procesów nieświadomych, został podniesiony przez niego do rangi uniwersalnego języka tłumaczącego całość ludzkich zachowań. W tym sensie psychoanaliza nieświadomości jest holistyczną antropologią. Skoro nieświadomość uniemożliwia człowiekowi pełną samowiedzę, to oznacza to, że obraz człowieka ulega radykalnej zmianie i z oświeceniowej wizji racjonalnego podmiotu zmienia się w teorię podmiotu trwale oddzielonego od własnej istoty.

Człowiek uzależniony jest od podstawowej reguły rządzącej życiem psychicznym, jaką jest unikanie przykrości związanej z brakiem zaspokojenia energii miłosnej (zasada przyjemności,Lustprinzip).'lak można według Freuda wytłumaczyć kulturę, rcligię oraz życic społeczne. W Kulturze jako źródle cierpień czytamy: „zadanie, jakie należy rozwiązać, polega na tym, by w taki sposób przemieścić cele popędowe, aby nic mógł ich dotknąć zawód zgotowany przez świat zewnętrzny. W sukurs przychodzi tu sublimacja popędów, co najłatwiej osiągnąć wtedy, gdy umie się w dostatecznym stopniu podwyższyć zysk rozkoszy płynący ze źródeł pracy psychicznej i umysłowej"⁴.

Twórczość naukowa i artystyczna prowadzi do „zaspokojenia szczególnej jakości”, która sprawia, że świat zewnętrzny nic odrzuci naszych pragnień. Zarówno kultura, jak religia są dla Freuda miejscem zaspokojenia popędu seksualnego przez jego przemieszczenie.

W tym sensie psychoanalityczne (a ściślej: pofreudowskie) odczytania literatury zmierzać będą do odkrycia i nazwa-

■ suui.imacja - proces, w którym dochodzi do nicscksualncj inwestycji energii seksualnej. Libido zostaje skierowane nic na erotyczny obiekt pożądania, lecz na jakiś inny cel, na przykład dzieło sztuki, które tym samym staje się instru mentem stłumienia. W Trzech rozprawach z teorii seksualnej Freud upatruje w suhlimacji „jedno zc źródeł aktywno ści artystycznej".

• S Freud, Kultunt jako tródh cierpień, tłum. R, Rrs/kc, |w | idem. Dzielą, i 4: Mima \polecr. w, tłum A. Ochocki, M Poręba. K Kcuzkc, opnn U Rc»/kr, Warszawa 1 <j<}8, •. 176

177.

iim popędowego źródła twórczości. Psychoanaliza tak rozumiana staje się teorią IMoresu twórczego, w którym człowiek dzięki sztuce stara się rozwiązać nękają* C« go problemy erotyczne.

Teoria proc twórczego

Psychoan*

jako

mterpret.il

Pięć wymii psychoana

Analiza af psychiczn

Iłez wątpienia główne pytanie Freuda brzmi: jak zrozumieć i objaśni* funkcjonowanie psychiki? W tym sensie psychoanaliza !•»( także hermeneutyką, albowiem przenosi filologiczną kategorię wykładni {Auslcgung) oraz filozoficzną kategorię rozumienia (Yerstther) na ob-fiary, w których panowało dotąd przyrodnicze objaśnianie. Freud powiada: h zeba zrozumieć to, co się bada, a to oznacza, że w analizie (co jeszcze zobacz V my) chodzi o sens, który skrywa się pod powierzchnią zjawisk. W tym sen-in psychoanalityk, który z cielesnych symptomów odczytuje ukryte znaczenia, |« u z definicji interpretatorem. Psychoanaliza krąży nieustannie pomiędzy dwoma porządkami: cielesnymi symptomami i psychicznymi źródłami tych symptomów. Z tego powodu interpretacja psychoanalityczna traktuje id ul literacki jako strukturę objawową, w głębi której spoczywa ukryty sens pychiczny.

I*iychoanaliza jest więc t c r a p i ą, bo leczy zakłócenia życia psychicznego, <xl-ll liii ująć jego ukryte przyczyny (dlatego jest także hermeneutyk ą), jest też iii r i a p ty c h o 1 o g i ą,gdyż wykracza poza przedmiot badań psychologicznych (świadomość). Jako terapia i jako metapsychologia psychoanaliza jest równo-i /> miic antropologią, gdyż wypowiada się o tym, kim jest człowiek i jak od-n i %ię on do świata. Jako że odnoszenie to przybiera często charakter artystycz-^Btyt In».m.iii/.i jest także teorią p r o c e s u t w ó r c z e g o. Te ws/ystkie Wina i \ psychoanalizy sprawiają, że stała się ona atrakcyjna dla badaczy litera-jty traktujących tekst literacki jako przejaw ludzkiej psychiki, zaś ludzką psy-Mkę jako tekst otwarty na interpretację.

naliza ludzkiej psyche

ni •/umieć możliwości połączenia psychoanalizy z badaniami literackimi, trzc-•uipicrw zapytać o to, jak Freud badał ludzką psychikę. Otóż dla Freuda psy-!• i wielofunkcyjnym tekstem, który poddaje się wielopoziomowej analizie, nuli i jak to nazywa Freud,aparatu psychicznego przypomina roz-liumi I >1 uego mechanizmu, który przestał należycie funkcjonować. Trze-n i I vć psychikę na poszczególne elementy, tak jak rozkłada się na przykład i kit i a fu xny (albo właśnie tekst), i przypisać danym elementom poszcze-|uhu funkcje, a następnie złożyć ją z powrotem dzięki scalającemu projektowi. /. u go puw.iilii p-.\« In >.t 11 a 11 / a jest prekursorką strukturalizmu. Według Freuda, aparat psychiczny należy badać w trzech asj>cktach: topicznym, energetycznym i ukoili u niecnym.

i Aspekt t o p i c z ii y (gr. topos - miejsce). Freud stworzył teorię prze- Topograf! h. mi/.nu icgo /m/nuow.iiiia ip.ii.it u psy* łiit znego Nasza psyi Inka. dowodził,