494,495

ogólniejszym założeniom prądu, nazywać będziemy jego poety 1 :| (do wyrazu „poetyka” w tym znaczeniu zawsze dodajemy określenie historycznoliterackiego sensu terminu, np. „poetyka klasycystyczn.i" czy „poetyka surrealizmu”). Jest ona pośrednikiem pomiędzy całokształtem dążeń prądu a konkretnymi dokonaniami literackimi. Stanowi cli ment prądu, który bezpośrednio już graniczy z praktyką artystyczn i,

Podstawowymi świadectwami poetyki są określone dzieła. Z ich budowy niejako odczytujemy zasady, które ową budowę powołały do życia i które wyznaczają jej prawidłowości strukturalne. W konstrukcji utwc > rów utajone są normy przyjęte przez twórcę jako dyrektywy postępowań! ,i, zaszyfrowana jest pewna strategia pisarskich posunięć. Rekonstruując ją, ujawniamy jak gdyby immanentną poetykę danego dzieła, czy tez zespołu dzieł, poetykę zrealizowaną i sprawdzoną w konkretnych procederach literackich.

Nie zawsze jednak nasza wiedza o określonej historycznie poetyce ogranicza się do świadectw poetyki immanentnej. W epokach nowszych tak się zazwyczaj dzieje, że twórcy wypowiadają się na temat własnych założeń artystycznych w różnorodnych manifestach i artykułach programowych, formułują postulaty dotyczące twórczości literackiej i propagują określone poglądy estetyczne.

Na przykład prace krytycznoliterackie reprezentantów polskiego realizmu krytycznego zawierają wiele sformułowań stanowiących wyraz ich świadomości teoretycznej na temat zasad stosowanej poetyki. Mamy na myśli zarówno studia krytycznoliterackie samych pisarzy, np. Orzeszkowej (Kilka uwag nad powieścią), Prusa (m.in. recenzja Ogniem i mieczem), Sienkiewicza, Konopnickiej, Świętochowskiego, jak też wypowiedzi krytyków, nie będących twórcami dziel artystycznych, np. Piotra Chmielowskiego. Podobnie założenia naturalizmu francuskiego znane nam są nie tylko z dzieł powstałych w kręgu działania tej poetyki, ale również z teoretycznych rozpraw naturalistów (np. Le roman expiri-\ mental Emila Zoli). Wiedza nasza o zasadach symbolizmu również nie ogranicza się do odpowiednich utworów poetyckich czy dramatycz nych, ale ma oparcie w wypowiedziach teoretyków owego kierunku (w Polsce m.in. Zenona Przesmyckiego we wstępie do dramatów Maeterlincka). Niektóre poetyki, zwłaszcza w obecnym stuleciu, w ogóle funkcjonowały przede wszystkim jako zespoły teoretycznie sformuln wanych poglądów, natomiast nie legitymowały się prawic żadną albo niezbyt wartościową praktyką literacką. Przykładem może być tu polski ekspresjunizm, którego dość bogaty progntm ukształtował się na lamach poznańskiego „Zdroju” w latach 1917—1921, nie przynosząc jednak cennych rezultatów artystycznych.

Tak zatem zasad składających się na poetykę należy szukać nie tylko Kv dziełach literackich, ale również — jeśli takie istnieją — w wypowiedziach programowych i teoretycznych. Gdy zasady takie są expressis \erbis sformułowane przez pisarzy i krytyków danej epoki, wówczas (określamy je mianem poetyki sformułowanej.

W najbardziej wyklarowanych — z punktu widzenia badacza—sytuacjach historycznoliterackich poetyka danego prądu odznacza się dwoistością: istnieje jako zespół teoretycznych uświadomień i jako zespół zrealizowanych w dziełach reguł literackich. Stosunki między tymi dwoma zakresami konkretnej poetyki historycznej mogą wyglądać bardzo rozmaicie. Poetyka sformułowana może odpowiadać tylko jakimś fragmentom poetyki immanentnej; z drugiej jednak strony bywają sytuacje, gdy poetyka sformułowana zawiera niejako „na wyrost” elementy, które nie znalazły faktycznego odzwierciedlenia w twórczości literackiej, pozostały w sferze postulatów i nie przerodziły sięwpraktykę artystyczną. Czasem bywa i tak, że założenia ujęte teoretycznie w obrębie poetyki są w konflikcie z zasadami, które funkcjonują w dziełach.

Poetyka jako całość, jako wypadkowa obu swoich stref, może mieć charakter mniej lub bardziej systemowy. W krańcowych wypadkach bywa systemem zasad tworzenia całkowicie skodyfikowanym, jak np. poetyka klasycystyczna, utrwalona w Uart poetique Boileau, czy poetyka polskiej awangardy w dwudziestoleciu międzywojennym, sformułowana głównie przez Tadeusza Peipera. Kiedy indziej znów ma charakter luźniejszy, nie prezentuje jakiejś sztywnej hierarchii, lecz formułuje tylko niektóre podstawowe zasady, jak np. poetyka realizmu krytycz-nego.

Reguły zawarte w poetyce mają charakter normatywny¹, to znaczy są nastawione na wywieranie wpływu na poczynania twórców. Źródłem ich jest określony system ocen (wynikający z ogólnych założeń prądu literackiego), według którego twórczość realizująca dane reguły odznacza się najwyższą wartością ideową i estetyczną. W obrębie konkretnej poetyki występują elementy zasadnicze i drugorzędne, pewne kategorie i pojęcia mają tu charakter podstawowy, inne są uboczne i nie decydują

1

W związku z tym używa się często terminu „poetyka normatywna”.