496 497 2

Gromada: pajęczaki — Arachnida

Diagnoza: szczęk oczułk owce nie mające odnóży na odwłoku.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Pajęczaki obejmują ok. 60000 gatunków (ok. 95% szczękoczułkowców). Są typowymi stawonogami lądowymi, tylko nieliczne gatunki przeszły wtórnie do życia w wodzie (niektóre pająki, roztocze).

Należące do pajęczaków pająki, kosarze i roztocze są kosmopolityczne, szeroko rozprzestrzenione, reszta jest ograniczona głównie do stref ciepłych, gdzie występują w specyficznych biotopach. Gatunki okolic ciepłych są żywo, często jaskrawo zabarwione. Większość wolno żyjących pajęczaków jest drapieżna, prowadzi nocny tryb życia, polując na owady czy inne pajęczaki. Tylko niektóre roztocze są pasożytami roślin i zwierząt.

SYSTEMATYKA

Przystosowanie do życia lądowego odbija się w organizacji morfologicznej i fizjologicznej pajęczaków. Ogólną tendencją ewolucyjną w tej grupie była dążność do łączenia się segmentów w jednolite tagmy i coraz lepsze przystosowywanie się struktur zewnętrznych i wewnętrznych do warunków lądowych. Na podstawie tych przystosowań i wykształcenia tagm, pajęczaki rozdziela się na 11 rzędów:

skorpiony — Scorpionida, biczykoodwłokowce — Uropygi, rozłupnogłowce — Schizomida, tępood włok owce — Amblypygi, głaszczkochody — Palpigradi, pająki — Aranea, kapturce — Ricinulei, zaleszczotki — Pseudoscorpionida, solpugi — Solpuga, kosarze — Opilionida, roztocze — Acarina.

Niektórzy systematycy obniżają rangę biczykoodwłokowców, rozłupnogłow-ców oraz tępoodwłokowców i łączą je w rząd:

spawęki — Pedipalpi,

tym samym wyróżniają tylko 9 rzędów. Inni, rozdzielają roztocze na trzy rzędy:

Notostigmata,

Parasit ifornies,

Acariformes

i wyróżniają w obrębie pajęczaków 13 rzędów. W tym podręczniku przyjęto podział na 11 rzędów.

Budowa zewnętrzna

W obrębie stawonogów pajęczaki są szczególnie łatwe do odróżnienia. Nie mają czulków, oczu złożonych, a całkowita liczba odnóży występujących na głowotułowiu wynosi 6 par (u niektórych roztoczy jest mniej par odnóży lokomocyjnych). Odnóża nie występują na odwłoku. Większość pajęczaków ma ciało zbudowane z głowotułowia i odwłoka, a w skład tego ostatniego wchodzi 6—14 segmentów. U prymitywnych pajęczaków głowotułów wykazuje ślady segmentacji (ro/łupnogłowce. głaszczkochody, solpugi), u reszty jest niesegmentowany. Podobne zależności wykazuje odwłok, a ponadto może być podzielony na przed- i zaodwłok (np. skorpiony, fot. 14C). U wielu pajęczaków występuje tendencja do zlewania się segmentów odwłoka i ich przyłączania się do głowotułowia Najdalej ten proces zaszedł u roztoczy, u których te dwie tagmy złączone są w jednolitą całość (fot. 16A).

Pierwsza para odnóży — szczękoczułki, podobnie jak u staroraków. powstaje w rozwoju zarodkowym za otworem gębowym i przemieszcza się na pozycję przedustną. Zachowuje się więc jak czułki II pary u skorupiaków, ale jest bardzo różnie wykształcona u pajęczaków. Może mieć na końcu szczypce, pazurki lub może być wykształcona w sztylety. Służy głównie do chwytania pokarmu.

Druga para — nogogłaszczki jest także różnie wykształcona. Człony podstawowe mają wyrostki do żucia, a pozostałe człony są zbudowane podobnie jak odnóża służące do lokomocji, albo są wykształcone w głaszczki. rzadziej rozwinięte są w szczypce. Niezależnie od różnych funkcji, pełnią także rolę narządów dotykowych.

Odnóża lokomocyjne są bardzo różnie wykształcone u poszczególnych rzędów. Pierwsza para u wielu pajęczaków pełni dodatkową funkcję narządów dotykowych. Na częściach podstawowych dwóch pierwszych par mogą występować wyrostki do żucia. Pojedyncze odnóże lokomocyjne składa się z 6 —8 członów.

Na odwłoku mogą występować tylko szczątkowe odnóża pełniące wyspecjalizowane funkcje, zawsze inne niż lokomocyjne (zob. kądziołki pająków).

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała jest podobnie wykształcone jak u innych stawonogów. W skład epikutikuli oskórka wchodzą duże ilości lipidów i wosków, co jest przystosowaniem do życia na lądzie.

Skorpiony, pająki, większość zaleszczotków i niektóre roztocze mają gruczoły jadowe. U skorpionów gruczoły jadowe uchodzą na końcu odwłoka w kolcu jadowym, u pająków na końcach pazurów szczękoczułków, u zaleszczotków na końcu nogogłaszczek, a u roztoczy w okolicy otworu gębowego. Gruczoły przędne występują u pająków, zaleszczotków i niektórych roztoczy.

497