496,497

o jej charakterze. Normatywne zasady składające się na nią są dwojaku • u rodzaju: a) normy formułowane pod adresem twórców, b) normy od no szące się do tworzywa i do narzędzi tworzenia.

Pierwszy rodzaj norm bardzo często wykracza poza problemy twór czości w ścisłym sensie. Normy te mają niejednokrotnie charakter idei >l< > giczny (nawet polityczny), religijny czy moralny. Tak np. w poetyce p«>!■ skiej awangardy poetyckiej dużą rolę odgrywał postulat „utrudnienia rzemiosła”, który miał naturę moralną, wynikał z przekonania, że wart om utworu należy mierzyć stopniem trudności i skomplikowania zad.m, które stawia przed sobą poeta. Konsekwencje tego postulatu miały charakter ściśle literacki i sprowadzały się m.in. do komplikacji metaforyki, układów rymowych itp.

Normy odnoszące się do tworzywa i do narzędzi tworzenia mogą mieć rozmaity charakter: od ogólnoestctycznych począwszy, a na ortograficznych skończywszy. Przede wszystkim określają one zadąnia wypt >-wiedzi literackiej: 1) ze względu na stosunek utworu do rzeczywistość i pozaliterackiej (a więc stosunek „podobieństwa”, „niepodobieństwa", stosunek symboliczny czy alegoryczny, odnoszenie się obrazu literackiego głównie do rzeczywistości psychicznej lub zewnętrznej itp.); 2) ze wzgiędu na stosunek utworu do odbiorców, a więc z punktu widzenia estetycznej skuteczności zastosowanych środków; 3) ze względu na wewnętrzne stosunki zachodzące w obrębie wypowiedzi literackiej (stylistycz • ne i kompozycyjne). Nie w każdej poetyce zaznacza się w równym stopniu rola wszystkich tych czynników. Któryś z nich może odgrywać główną rolę, jednak zawsze w takiej czy innej mierze obecne są i pozostałe. Na takim podłożu powstają inne zasady poetyki.

Normy określające wybór środków literackich (np. gatunków czy stylów) zwykle są podporządkowane pewnym ogólniejszym założeniom estetycznym. I tak np. istotnym założeniem poetyki klasycystycznej była zasada jednorodności estetycznej dzieła literackiego. Jednorodność owa polegała na tym, że utwór musiał mieć u podstaw kategorie estetyczne określonego typu (np. tragizm czy komizm), nie mógł łączyć kategorii uznawanych a priori za obce sobie nawzajem. Klasycyzm wyraźnie rozróżniał trzy rodzaje kategorii estetycznych: a) takie, które się funkcjonalnie wiążą z innymi (np. tragizm i wzniosłość), b) takie, które mogą, ale nie muszą ze sobą współistnieć, c) wreszcie takie, które się wzajemnie wykluczają i dlatego nie należy ich kojarzyć (np. wzniosłość i komizm). Z tego względu np. Yoltaire ujemnie oceniał dzieła dramatyczne Shake [ ipeare’a, w których tragizm łączył się z komizmem, wzniosłość ze śmiesz-I ilością, powaga z burleską. Ta ogólna zasada jednorodności estetycznej ■wciągała za sobą ścisłe przestrzeganie czystości gatunkowej utworów Blterackich i ich jednolitości językowo-stylistyczncj. Odmiennie wyglą-Hała ta sprawa w poetyce romantycznej, która przyjmowała za naczelną ■asadę rozmaitość estetyczną. W praktyce oznaczało to swobodne mie-■Łanie różnych kategorii (np. efekty groteskowe) oraz synłcretyzm ga-l^inkowy i stylistyczny utworu literackiego.

Zasady wyboru środków artystycznych i zasady ich łączenia w wypowiedź literacką formułowane przez elaną poetykę pozostają zawsze w wyraźnym stosunku do reguł utrwalonych w tradycji literackiej. Każda poetyka zawiera zasady przejmowane z poetyk dawniej ukształtowanych, a równocześnie w mniejszym lub większym stopniu dąży do nowatorstwa, buduje nowe zasady, niekiedy w sposób krańcowy przeciwstawiając je tradycji (przykładem — futuryzm, którego twórcy całą przeszłość kulturalną uznawali za „spluwaczkę”).

Tradycja i nowatorstwo nie są elementami przeciwstawnymi, stanowią one w istocie — niezależnie od takich czy innych programów dwa skrzydła każdej poetyki. Więź z tradycją polega zarówno na przejmowaniu przez daną poetykę pewnych elementarnych zasad, np. tych, które określają strukturę rodzajów literackich (liryki, epiki i dramatu), jak też na nawiązywaniu do osiągnięć określonych twórców (np. romantyków do Shakespeare’a) lub określonych prądów i poetyk przeszłości (np. modernizmu polskiego do romantyzmu). Odwołując się do określonych zjawisk przeszłości, co zresztą wiąże się z ogólniejszymi pokrewieństwami kulturalnymi prądu literackiego, dana poetyka równocześnie przeciwstawia się innym zjawiskom dawniej ukształtowanym, np. bezpośrednio czy pośrednio odrzuca pewne style lub gatunki uprawiane w obrębie innych prądów i poetyk. Często łączy się to z różnymi postaciami parodii i trawestacji (np. siedemnasto- i osiemnastowieczny poemat heroiko-miczny, ośmieszający wzniosły styl eposu), które są jednym ze sposobów dyskwalifikacji środków artystycznych uznawanych przez daną poetykę za martwe czy bezwartościowe. Jak zatem widzimy, zasady określające stosunek do tradycji stanowią istotny składnik poetyki historycznej.

Rzeczywistym przeciwieństwem nowatorstwa założeń poetyki nie jest tradycja, lecz tradycjonalizm. Nawiązywanie do tradycji jest jednym z warunków tworzenia prawdziwie nowych wartości, natomiast tradycjonalizm jest bezkrytycznym i nietwórczym wykorzystywaniem

32 — Zarys teorii literatury 497