metafizyka5

48 Ogólna charakterystyka filozofii klasycznej

znaczeniu, że składające się na nią pojęcia i sądy uzyskane są niezależnie od doświadczenia. Jest to aprioryzm w wersji teoriopoznawczej i metodologicznej. Aprioryzm ten nie przekreślił samej idei wiedzy racjonalnej zarysowanej przez Jończyków. Zadaniem wiedzy racjonalnej pozostało nadal badanie rzeczywistości w aspektach koniecznych, niezmiennych, z tą tylko różnicą, że podstaw tej konieczności szukano gdzie indziej, akceptowano też inne źródła poznania.

Jak już wspomniano, do parmenidejskiej koncepcji wiedzy racjonalnej nawiązał Platon i na niej zbudował swój negatywny stosunek do poznania doświadczalnego. Oto kilka cytatów charakteryzujących jego stanowisko wobec doświadczenia. „Jeśli kto z nas pragnie poznać coś w sposób czysty, musi się od ciała wyzwolić i samą tylko duszą oglądać rzeczywistość samą. A jak długo żyjemy, najbardziej chyba potrafimy się do poznania zbliżyć, jeśli możliwie wcale nie będziemy przestawać z ciałem, nie będziemy mieli z nim nic wspólnego”. Platon, idąc za przykładem Parmenidesa, nie dowierzał „ślepemu oku” i „uchu wtórzącemu dźwiękom”. W odniesieniu do badań astronomicznych udzielał następującej rady: „Te tam konfiguracje na niebie, bo to są przecież obrazki, uważać należy za bardzo piękne i bardzo wyraźne w swoim rodzaju, ale im daleko do prawdziwych ruchów, do prawdziwej prędkości i powolności istotnej w ich prawdziwej liczbie, daleko do wszystkich prawdziwych postaci ruchu, którym się ciała niebieskie ku sobie poruszają i poruszają to, co w nich jest. Te rzeczy można tylko myślą ująć, a nie wzrokiem. Jeżeli mamy się istotnie zajmować astronomią, to ten pierwiastek duszy, którego naturę stanowi myślenie należy rozwinąć tak, żeby z nieprzydatnego zrobił się przydatny”¹. Analogiczne stanowisko zajmował w sprawie doświadczeń akustycznych. W nauce o harmoniach powie: „porównuje się pomiędzy sobą i mierzy się akordy słyszane i dźwięki, i znowu tutaj daremne trudy, podobnie jak w astronomii. Na bogów, to nawet śmieszne, bo mówią o jakichś tam ‘zagęszczeniach’ i przybliżają uszy do instrumentów, jakby polowali na dźwięk uciekający z domu sąsiada i jedni mówią, że jeszcze słyszą pośrodku jakiś ton i że to jest interwał najmniejszy, którym należy mierzyć inne odstępy, a drudzy spierają się, że już obie struny brzmią jednakowo, a jedni i drudzy wyżej stawiają swoje uszy niż rozum”.

Z przytoczonych przykładów wynika, że 1. empirystyczne stanowisko w tworzeniu się wiedzy racjonalnej było wówczas żywe, dokonywano nadal pewnej ilości systematycznych doświadczeń; 2. Platon nie pochwalał takiej metody. Opowiedział się jednoznacznie po stronie aprioryzmu i racjonalizmu parmenidejskiego. Stał się apriorystą i to w dodatku radykalnym, bowiem według niego jedynym źródłem wartościowego poznania było poznanie rozumowe, całkowicie niezależne od doświadczenia. Nadto uważał, iż jedynie aprioryczne pojęcia i sądy są istotnym składnikiem wiedzy o świecie.

Poddając szczegółowej analizie platońskie stanowisko dochodzi się do wniosku, że typowy dla niego aprioryzm jest genetyczny, a zarazem metodologiczny. O jego genetyczności świadczy to, że Platon widział źródła prawdziwej wiedzy jedynie w takich operacjach rozumowych, jak analiza intelektualna, dedukcja i intuicja intelektualna, których przedmiotem są idee. O metodologiczności zaś świadczy fakt, że jedyną procedurą poznawczą, za pomocą której wykazywał wartość osiągniętych wyników poznawczych były operacje umysłowe dotyczące ustalania znaczeń terminów². W tej koncepcji filozofii, zgodnie zresztą z charakteryzującymi ją rozstrzygnięciami z zakresu metafizyki i teorii poznania, powstało wyraźne odróżnienie trojakiego rodzaju wiedzy.

1. O ideach i zachodzących między nimi relacjach. Była to wiedza czysto rozumowa, której twierdzenia mają charakter koniccznościowy i nazwana została: episteme. Wiedza ta miała charakter systemu apo-dyktyczno-dyskursywnego. Rozpatrywana w aspekcie funkcjonalnym sprowadzała się do szukania prawdy powszechnej i wiecznej, za pomocą czystego rozumowania. Sprowadzało się ono do porównywania pojęć apriorycznych i tez pod względem logicznej zależności, przy równoczesnym zastosowaniu analizy i syntezy. Procesy te składały się

Por. Platon, PaństM>o, t. II, tłum. Wł. Witwicki, Warszawa 1948, s. 529-530; por. także: B. Farrington, dz. cyt., s. 115-118.

Por. M. Hempoliński, Aprioryzm, w: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, praca zbiorowa, Lublin 1987, s. 31 nn.