metafizyka4

46 Ogólna charakterystyka filozofii klasycznej

ści bytu, nie będąc bytem, musiałyby być niebytem, a jako takie nie mogą istnieć. Zatem byt jest jeden, wieczny, niezmienny, niepodzielny. Ginięcie, powstawanie, zmiana miejsca, czy zmiana barw, to tylko puste, pozbawione sensu słowa wymyślone przez ludzi. Słowom tym w rzeczywistości nic nie odpowiada”¹.

W oparciu o takie metafizyczne rozstrzygnięcia, uzyskane w drodze analizy między innymi takich pojęć, jak: „byt”, „część”, „całość” i „czas”, Eleaci sformułowali pogląd na „prawdziwą wiedzę”. Parme-nides zdawał sobie dobrze sprawę z tego, że jego metafizyka niezgodna jest z tym, co o świecie mówi nasze doświadczenie. Zdawał sobie sprawę także z tego, że została ona uzyskana w poznaniu umysłowym bez odwoływania się do doświadczenia. Uważając ją za prawdziwą, uznał, że jedynie poznanie, które do niej prowadziło jest poznaniem wartościowym. Czuł więc potrzebę przeciwstawienia obrazu rzeczywistości, który daje jego prawdziwa nauka oparta tylko na rozumie -obrazowi, do którego dochodzi się na podstawie doświadczenia i potocznego mniemania. Główna teza z tego zakresu negowała w całości wartość poznania zmysłowego wyrażając myśl, że rezultaty tego poznania kwalifikują się do kategorii bycia „czczymi domysłami”. Par-menides w poemacie Droga prawdy i droga mniemania, w pierwszej księdze przedstawił pogląd na istotę rzeczywistości oparty na wyłącznym użyciu rozumu (o czym była wyżej mowa), w drugiej zaś odrzucił system pitagorejski, ponieważ zawiera zbyt wiele elementu obserwacyjnego. Jeden z fragmentów tego poematu zawiera ostry i bezpośredni atak na eksperymentatorów. „Odwróćcie umysły wasze od tej drogi badania. Nie dopuśćcie, by nawyk wytworzony przez wielokrotne doświadczenia skierował was na tę drogę, gdzie narzędziem poznania ma być ślepe oko, ucho wtórzące dźwiękom i język, lecz wypróbujcie przy pomocy rozumu mój wkład do tej wielkiej sprawy”². Przyjmuje się, że Parmenides przestrzegał tutaj przed zdradzieckim działaniem zmysłów, przed badaniami dokonywanymi przez reprezentantów szkoły jońskiej w obserwatorium astronomicznym na wyspie Tenedos³. Parmenides znał dobrze tę działalność w zakresie astronomii. Dostarczała mu ona jaskrawego przykładu używania „ślepego oka” w interpretacji świata. Użyte z kolei wyrażenie: „ucho wtórzące dźwiękom”, nieodparcie nasuwa myśl o doświadczeniach akustycznych pitagorejczyków⁴. Wiedzy prawdziwej dostarczyć może tylko takie poznanie, jakie doprowadziło go do tez metafizycznych, a więc poznanie rozumowe oparte na analizie pojęć. Swoją teorią poznania Parmenides przygotował grunt do rozróżnienia świata zjawisk i świata rzeczywistego bytu - rozróżnienia, które stanie się centralną tezą filozofii Platona⁵. „Nie trzeba wierzyć - poucza Parmenidesa bogini świadectwu nierozumnych zmysłów, lecz tylko i jedynie świadectwu rozumnego umysłu”. Rozumny umysł stanowił więc dla niego i całej szkoły eleackiej podstawę wiedzy koniecznej, ponieważ zgodnie z naturą rozumu nie może być tak, żeby rozum myślał o czymś, czego nie ma. Bowiem o tym, czego nie ma, co nie istnieje, nie można ani myśleć ani mówić. W tym kierunku rozwijali wiedzę racjonalną następcy Parmenidesa: Melissos, Zenon z Eleli, a w następnym okresie filozofii starożytnej - Platon i jego szkoła⁶.

Mówi się, że Parmenides zapoczątkował nową postać racjonalnej wiedzy o świecie. Jej podstawową i istotną właściwością było to, że wchodzące w jej skład pojęcia i sądy genetycznie wywodziły się nie z doświadczenia zmysłowo-intelektuałnego, ale z samego czystego intelektu i rozumu; z takich operacji rozumowych, jak analiza intelektualna sensu określonych terminów języka potocznego oraz dedukcja. Taką postać wiedzy zwykło nazywać się wiedzą aprioryczną, w tym

Por. M. A. Krąpiec, Metafizyka. Zarys teorii bytu, Lublin 1984, s. 282.

Por. B. Farrington, dz. cyt., s. 68-69.

Jeśli mówi się tu o obserwacji i eksperymencie, to warto podkreślić, że występowały one wówczas w bardzo prymitywnej formie, były to jednak czynności nie potoczne, a zorganizowane. Za czasów Parmenidesa istniało np. obserwatorium astronomiczne na wyspie Tenedos, na Morzu Egejskim.

Parmenidejski poemat O naturze, z roku 480 przed Chr., składał się ze wstępu i dwóch wykładów: 1. „O niewzruszonej prawdzie” i 2. „O niezawodnych mniemaniach ludzkich”. Zachowało się z niego tylko 148 heksametrów greckich i 6 w przekładzie łacińskim.

Por. I. Dąmbska, dz. cyt., s. 46.

Por. B. Farrington, dz. cyt., s. 69.