498 499 2

Ryc. 188. Pajęczaki, schematy układów nerwowych. A — skorpiona. B — kosarza, C — budowa gruczołu biodrowego skorpiona

Układ nerwowy wykazuje różne stopnie koncentracji, zależnie od redukcji liczby segmentów odwloką (ryc. 188A, B). Mózg składa się z protocerebrum i tritocerebrum. Brak deutocerebrum jest związane z zanikiem segmentu z czul kam i, co jest cechą charakterystyczną szczękoczułkowców. Protocerebrum unerwia oczy, tritocerebrum szczękoczułki, reszta głowotułowia unerwiana jest przez duży zwój podprzełykowy. Większość parzystych zwojów brzusznych przesuwa się w rozwoju pajęczaków ku przodowi i łączy w jeden zwój podprzełykowy. Konektywy łączące mózg ze zwojem podprzełykowym są krótkie i grube, tak że przełyk niewielkim otworem przebija się przez obrączkę okołoprzełykową.

Narządy zmysłów. U pajęczaków występują powszechnie oczy, włoski czuciowe i narządy szczelinowate.

Oczy występują w liczbie 1 — 6 par. Położone są na grzbietowej stronie głowotułowia. Są kubkowe lub pęcherzykowe, ale zawsze są proste. U pajęczaków nie występują oczy złożone.

Włoski czuciowe rozmieszczone są na całym ciele, szczególnie licznie występują na odnóżach. Mają różną długość, odbierają wrażenia dotykowe, a długie i cienkie ruchy powietrza. Włoski powstają z pojedynczych komórek naskórka. Ich podstawy są rozszerzone, tkwią w zagłębieniach oskórka, otoczonych niskimi cokołami. Mają kanały wewnętrzne. U podstaw kontaktują się z komórkami zmysłowymi, które wysyłają wypustki wchodzące do kanałów.

Narządy szczelinowate są zagłębieniami w pokryciu ciała, przykrytymi cienką błoną oskórkową, szczelinowato wpukloną do zagłębienia. Do błony, od strony naskórka, dochodzi wyrostek komórki zmysłowej. Występują pojedynczo łub w zespołach, w różnej liczbie, na tagmach i odnóżach. Informują o napięciu oskórka w trakcie ruchów, są więc proprioreceptorami.

Prócz omówionych narządów zmysłów występują inne, specyficzne dla rzędu (zob. grzebienie skorpionów, narządy lirowate pająków).

Układ pokarmowy. Pajęczaki pobierają pokarm płynny. Zdobycz przytrzymywana jest szczękoczułkami, nakłuwana lub rozrywana, oblewana wydzieliną zawierającą enzymy trawienne, wydzielaną z układu pokarmowego (u skorpionów dodatkowo z gruczołów znajdujących się na płytkach żujących dwóch pierwszych par odnóży krocznych), a po wstępnym rozłożeniu wsysana. Jelito przednie jest zróżnicowane na gardziel, rozszerzaną i zwężaną, wykonującą ruchy pompujące i na przełyk, który u tępoodwłokowców i pająków tworzy dodatkową pompę.

Jelito środkowe zaopatrzone jest w gruczoł trzustkowo-wątrobowy, u niektórych roztoczy kończy się ślepo, u reszty pajęczaków łączy się z krótkim jelitem tylnym. Gruczoł produkuje enzymy trawienne, a także w swoich komórkach magazynuje pokarm, co ma szczególne znaczenie, gdyż pajęczaki zdobywają pokarm nieregularnie, okresowo muszą głodować. Pajęczaki żywią się głównie pokarmem zwierzęcym, tylko część roztoczy żywi się tkankami lub sokami roślin.

Oddychanie. Pajęczaki oddychają płucotchawkami (skorpiony, biczykood-włokowce, rozłupnoodwłokowce, tępoodwłokowce, większość pająków) lub tchawkami (kapturce, zaleszczotki, solpugi, kosarze. roztocze) albo obu typami tych narządów (niektóre pająki). U głaszczkochodów i drobnych roztoczy narządy oddechowe nie występują.

Płucotchawki są narządami homologicznymi ze skrzelami ostrogonów, w rozwoju zarodkowym powstają na tylnych częściach zarodkowych odnóży odwłokowych i zapadają się w głąb odwłoka. U postaci dojrzałych występują w liczbie 1—4 par, po stronie brzusznej odwłoka. Zbudowane są dość jednolicie. Szczelinowate otwory prowadzą do komory oddechowej, której przednia ściana jest wykształcona w płaskie, równolegle ustawione uwypuklenia, pokryte oskórkiem, ułożone w stos, jak kartki książki. Do uwypukleń dostaje się hemolimfa, dopływająca z brzusznej zatoki.

Tchawki wykształcone są bardzo różnie. Mogą występować jako sitowe, wtedy składają się z pęków nierozgałęzionych wpukleń pokrycia ciała, z krótkim przedsionkiem, ze ścianą przednią podziurawioną jak sito podstawami rurek tchawkowych lub mogą być drzewkowato porozgałęziane. Przetchlinki prowadzące do tchawek występują parami, podobnie jak otwory prowadzące do płucotchawek. Tchawki występujące w odwłoku są homologiczne z płuco-tchawkami. U niektórych pajęczaków (solpug, niektórych roztoczy) występują także w głowotułowiu i są ewolucyjnie późniejsze.

Układ krwionośny. Serce jest zawsze zlokalizowane w odwłoku, najczęściej w jego przedniej części. U form prymitywnych wykazuje przewężenia, zgodne z metamerią odwłoka. Układ naczyń jest zależny od typu narządów oddechowych. Jeżeli występują płucotchawki, system naczyń jest liczny. W przypadku tchawek, które są narządami doprowadzającymi bezpośrednio tlen do wszystkich tkanek, system naczyń jest znacznie zredukowany. U bardzo drobnych roztoczy układ krwionośny nie występuje. Barwnikiem oddechowym jest hemocyjanina, rozpuszczona w osoczu.

499