500 3

Odwrotnie, tylko /a odprzymiotnikowy u/.najny derywat beytofrcdni pośredni. E. Wójcikowska (1991: 79) za pograniczne uważa te formacje, w których bez- można zastąpić przez nie-, np. bezbolesne = niebolesny. bezosobowa forma czasownika = nieosobowa, por. też gospodarka pozaplanowa ■ nirplanowa. Ciekawe, że jest bezchmurne niebo («- bez chmur), me ma 'chmurnego nieba, ale jest chmurne spojrzenie (w znaczeniu porównawczym). Wynika sUjd. że w trakcie analizy przymiotników od wyrażeń przyimkowych należy uwzględniać także rzeczownik określany.

Charakterystyka podstaw sprowadza się do omówienia przyimków. Tylko część wyrażeń przyimkowych jest przekształcana na przymiotniki. Zależy to od jakości (charakterystyki słownikowej) przyimka.

Według badań D. Tekiel (1977: 40). po roku 1945 utworzono 327 przymiotników od wyrażeń z 20 pr/yimkami. Przyimki. które wchodzą w skład co najmniej 10 nowych derywatów, to: bez -57 derywatów (bezalkoholowy), po - 47 (poniemiecki). poza - 37 (pozaszkolny), przy - 32 (przyzakładowy), między - 31 {międzywojewódzki), przeciw - 22 (przeciwlotniczy), przed -20 (przedolimpijski), pod - 16 (podbramkowy), ponad - 13 (ponadplanowy), wewnątrz - 13 (wewnątrzzakładowy). Leksem wewnątrz jest dwufunkcyjny. Jest przyimkicm, gdy ma rz:|d przypadkowy (urwmyr: zakładu), a przysłówkiem, gdy nie pełni funkcji tącząoej (Wpuścił go do wewnątrz).

W zasobie leksykalnym polszczyzny derywaty A (PN) motywowane są przez wyrażenia zawierające różne przyimki. Przeważają przyimki lokatywne (inaziemny, nadmorski, podmorski, przygraniczny, zamorski, doustny, oddolny, pozamaciczny, międzykontynentainy), temporalne (przedwojenny, powojenny, międzywojenny, dozgonny) i ncgacyjny przyimek bez (bezkarny, bezcenny, bezleśny, bezlitosny). Niektóre przyimki mają znaczenie lokatywne i temporalne. a od znaczenia podstawy rzeczownikowej zależy, które z nich aktualizuje się w derywacie, por. dożylny a dozgonny, oddolny a odwieczny, międzykontynentainy a międzywojenny.

Oprócz wymienionych występują często przyimki. które wyrażają różne inne relacje znaczeniowe, np. około (patologie okotociążjowe), na (środki nasenne), przeciw (leki przeciwcukrzycowe), ponad (samolot ponaddźwiękowy. ponadmilionowe miasto), poza (zajęcia pozaszkolne), po (klasztor pobenedyk-tyński). Ta grupa derywatów wyraża w sposób skrótowy złożone relacje znaczeniowe. Można wyodrębnić m.in. następujące znaczenia: przeznaczenie (nasercowy), kauzatywność (nasenny), porów nawczość (naddtwiękowy) i przy-czynowość (zniszczenia powojenne).

Wiele przyimków wchodzi w skład wyrażeń, które nie są transponowane na przymiotniki, np. wbrew, zamiast, oprócz, obok. przez i kolo.

Przymiotniki od wyrażeń przyimkowych powstają w wyniku przekształceń czysto formalnych. Pozycja syntaktyczna przymiotników i odpowiednich wyrażeń przyimkowych jest ta sama. Przymiotniki te są więc derywatami transpozycyj-nymi. Z reguły nie różnią się one znaczeniem od swych podstaw. Relacja semantyczna między przymiotnikiem od wyrażenia przyimkowego i odpowiednim wyrażeniem przyimkowym określanego rzeczownika jest ta sama, por. przykład relacji partytywnej: obiad bezmięsny i bez mięsa. Zdaniem J. Sokołowskiego (1988: 133 i 138) przymiotniki zawierające w temacie słowotwórczym bez- komunikują zaprzeczoną relację partytywną. Ponieważ o tych relacjach nie decydują form anty, nie będą one przedmiotem analizy.

500