52 53

wach, nieistotne zaś w takich, jak różny udział poszczególnych dorosłych w zabawie małego dziecka czy rozmaitość wyrażania swego przywiązania do niego.

Szczególnie szkodliwe są nastawienia negatywne do niektórych członków rodziny. Nie można ingerować w sferę uczuć, gdyż to w przyszłości może przejawić się obłudą i cynizmem. Na przykład matka przywiązana silnie do własnych rodziców objawia niezadowolenie widząc przejawy uczuciowego związku dziecka z rodzicami swego męża. Wymaga czułości dla jednej babci, wychwalając jej zalety, a nastawia negatywnie do drugiej. Jeśli obie są z dzieckiem, ono nie może przytulić się tylko do tej, którą bardziej kocha.

Dziecko starsze, zwłaszcza dorastające, krytycznie podchodzi do rodzinnych nieporozumień, nie daje sobie zaszczepić niechęci wobec jednych, a miłości do innych. Jednak wykorzystuje na przykład ślepą miłość i gdy potrzebuje pieniędzy, a od rodziców nie uzyska ich, udaje się do babci, bo wie, że dostanie od niej, choćby miały być przeznaczone na alkohol czy papierosy.

W niektórych rodzinach występuje ostra rywalizacja między małżonkami o uczucia dziecka tak, jak gdyby można było zdobyć je siłą. Nieraz mówi ojciec do syna: „Chodź, kupię ci zabawkę, bo mama żałuje dla ciebie pieniędzy” lub coś w tym

rodzaju. Walka o dziecko przybiera nieraz brutalne formy, kiedy małżonkowie postanawiają się rozwieść, ale o tym będzie mowa dalej.

Tak więc główna linia postępowania, prowadząca do wykształcenia w dziecku pożądanych form zachowania i wartościowych cech charakteru, musi być respektowana przez wszystkich, którzy opiekują się dzieckiem. Taka konsekwencja umożliwia powstawanie trwałych nawyków i przyzwyczajeń.

Jak wiemy, w środowisku rodzinnym stosuje się wychowanie przez przykład oraz zamierzone oddziaływania korygujące zachowanie dziecka lub przyswajające mu wiedzę o tym, co należy czynić, a czego nie można. Przykład rodziców i innych osób znaczących ma szczególną wartość. Wychowuje się ono bowiem przede wszystkim naśladując osoby dorosłe i starsze rodzeństwo. Odmienne formy zachowania poszczególnych członków rodziny dostarczają bogatych wzorów, jeśli są one godne naśladowania. Gorzej jest w przypadku zachowań odbiegających od tych, jakie powinno się zaszczepiać dzieciom. Używanie przez ojca lub matkę wulgarnego języka, częste wpadanie w złość, wyrażanie negatywnych opinii o ludziach i inne podobnie naganne zachowania mogą być przez dziecko przyswojone.

W obecności dzieci rodzice muszą szczególnie

i

53