564 565 2

Dział: owady pierwotnie skrzydlate — Pterygogenea

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Owad} pierwotnie skrzydlate są najliczniejszą grupą świata zwierzęcego. Obejmują ok. milion gatunków. Ich cechą charakterystyczną jest uskrzydlenie postaci dojrzałych. Redukcja lub całkowita utrata jednej albo obu par skrzydeł występuje niezależnie w różnych grupach systematycznych, ale zawsze brak skrzydeł jest wtórny, głównie związany z przystosowaniem do pasożytnictwa. W rozwoju zarodkowym najpierw zawiązują się u tych form skrzydła, a następnie zanikają. Dział obejmuje jedną podgromadę.

Podgromada: owady skrzydlate — Płerygota

Synonim: owady rozwijające się z przeobrażeniem — Mela bola

Diagnoza: owady uskrzydlone lub wtórnie pozbawione skrzydeł, z odwłokiem bez szczątkowych czy zmodyfikowanych odnóży służących do lokomocji, narządy gębowe odkryte, żuwaczki połączone stawowato z głową w dwóch płaszczyznach.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Owady skrzydlate zamieszkują wszystkie środowiska, od biegunów aż po gorące źródła. Liczne pasożyty i komensale. Życie w wodzie słodkiej dość częste, morskiej rzadkie. Przystosowanie do życia w wodzie, jak pamiętamy, rozwinęło się wtórnie.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA

Owady skrzydlate są silnie zróżnicowane pod względem morfologicznym, mają struktury o charakterze przystosowawczym do określonych warunków ekologicznych. ale jednocześnie mają ten sam, podstawowy schemat budowy. Ciało ich jest wyraźnie podzielone morfologicznie i funkcjonalnie na trzy tagmy: głowę, tułów i odwłok (ryc. 209).

Budowa zewnętrzna

Głowa pokryta jest oskórkiem tworzącym puszkę głowową. Puszka złożona jest z licznych sklerytów, płytek oskórkowych, połączonych szwami. Szwy dzielą puszkę na poszczególne okolice, określane na podstawie analogii z głową kręgowców. Na bokach głowy występują parzyste oczy złożone, a prócz tego, u niektórych postaci dojrzałych, występują na części czołowej głowy pojedyncze przyoczka. Na stronie grzbietowej osadzone są jednogałęziowe członowane czułki, mające u poszczególnych gatunków różną budowę. Są najważniejszymi narządami zmysłów dotyku i węchu. Rzadko pełnią dodatkowe funkcje; np. u kałuinicy. która żyje w wodzie, osadza się na ich włoskach powietrze, a u pluskolca pełnią rolę narządów równowagi.

Otwór gębowy nakryty jest od przodu nieparzystym fałdem ściany głowy, zwanym wargą górną (labrum), a od tyłu wargą dolną (labium), powstałą ze

Ryc, 209. Owad skrzydlaty, budowa pszczoły miodnej. A — wygląd ogólny. B — budowa Wewnętrzna, C — budowa odnóża; b — biodro, c — cewka Malpighicgo. e — serce, g — goleń, k — krętarz, 1 — gruczoł ślinowy, m — mózg, o — gonada, p — przewód pokarmowy, s — stopa.

u — udo

zrośniętych podstawowych części szczęk II pary. Z boków ograniczają otwór gębowy żuwaczki i szczęki I pary. W skład narządów gębowych wchodzi jeszcze podgębie (jjtfgfarynks), uwypuklenie dna jamy gębowej, położone przed wargą dolną. Dzieli ono jamę gębową na dwie części: przednią, obszerną, na której dnie występuje otwór gębowy i tylną, do której uchodzą gruczoły ślinowe. Wszystkie elementy składowe aparatu gębowego są bardzo różnie wykształcone u poszczególnych grup owadów skrzydlatych, a w szczególności żuwaczki oraz szczęki 1 i II. U prymitywnych grup są przystosowane do gryzienia twardego pokarmu, u innych uległy daleko idącym modyfikacjom, ale zawsze można je sprowadzić do podstawowego gryzącego typu.

Aparat gębowy gryzący Lortopteroidalnyl jest najbardziej prymitywnym, a zarazem podstawowym u owadów skrzydlatych. W tym typie głównym narządem służącym do pobierania i rozcinania pokarmu są żuwaczki (ryc. 210). Mają one postać nieczłonowanych płytek uzębionych na szczycie, zęby są zróżnicowane na ostre i długie, tnące oraz szerokie, żujące. Pojedyncza szczęka I pary składa się z dwóch członów podstawowych: kotwiczki i pieńka, połączonych stawowato. Na pieńku osadzone są ostro zakończona żuwka wewnętrzna, bardziej tępa żuwka zewnętrzna oraz kilkuczłonowy głaszczek. Żuwka zewnętrzna i głaszczek są narządami dotyku i smaku. Druga para szczęk wykazuje taką samą budowę jak pierwsza, z tą różnicą, że jej części podstawowe (kotwiczki i pieńki) są zrośnięte i tworzą wargę dolną. W wardze dolnej można więc wyróżnić część podstawową złożoną z podbródka (zrośnięte kotwiczki), bródki (zrośnięte pieńki) i przedbródka. na którym osadzone są parzyste żuwki wewnętrzne, zewnętrzne i głaszczki. Źuwki wewnętrzne często

565