590 591 2

skrzydeł. Na odwłoku wyrostki rylcowe jednoczłonowe. U samic pokładełko. Wiele gatunków partenogenetycznych.

Patyczak powolny — Carausius morosus, sprowadzany z Indii, jest hodowany w domach (fot. 2IB).

Rodzina liśćce (synonim: liściojady) — Phyllidae obejmuje gatunki podobne zewnętrznie do liści.

Rząd: nogoprządki — Embioptera

Rząd obejmuje gatunki subtropikalne i tropikalne, występujące w siedliskach o dużej wilgotności, w lasach tropikalnych, w szczelinach skał, w jaskiniach. Ok. 200 gatunków. Żyją społecznie, w rodzinach, w rurkowatych, zwykle rozgałęzionych galeriach z wieloma otworami. Ściany galerii budują z przędzy wydzielanej przez gruczoły znajdujące się na pierwszej parze odnóży. Roślinożerne. Biegają szybko do przodu i do tyłu. Niektóre są szkodnikami roślin uprawnych.

Gało wydłużone, miękkie, z dużą głową, ze skrzydłami lub bez skrzydeł. Ślepe. Na odwłoku wyrostki rylcowe dwuczłonowe.

Hciploembia solieri występuje na Krymie.

N a d r z ą d: Hemipteroidea

Nadrząd grupuje rzędy, których przedstawiciele mają narządy gębowe wy spec-1 jalizowanego typu gryzącego lub typu ssącego. Skrzydła o mniej licznym użytkowaniu niż w poprzednich rzędach. W locie istotniejszą rolę odgrywają skrzydła przednie, u niektórych form skrzydła tylne są zredukowane. W sumie, przedstawiciele nadrzędu są przedniomotoryczne. Odwłok bez trzonków i wyrostków rylcowych.

Rząd: gryzki — Psocoptera

Synonim: psotnik)

Gryzki są kosmopolityczne, ale występują głównie w strefach subtropikalnych i tropikalnych. Ok. 1 700 gatunków (w Polsce ok. 60). Żyją na roślinach, w glebie, pod kamieniami, w humusie, na grzybach, porostach, w gniazdach ptaków i owadów. Część żyje synantropijnie, występuje w zabudowaniach. Uszkadzają przechowywane produkty, książki, zbiory przyrodnicze, szczególnie zbiory owadów. Roślinożerne, odżywiają się żywymi i martwymi tkankami roślin.

Formy drobne. O dużej głowie, krótkim tułowiu i owalnym odwłoku (iyc. 223H). Czułki wieloczłonowe. Narządy gryzące, ale z wydłużonymi elastycznymi żuwkami, służącymi do zgarniania pokarmu. Skrzydła błoniaste, sczepione w czasie lotu haczykami, przednie skrzydła większe od tylnych lub skrzydeł brak. Samice mają pokładełko. Część gatunków partenogetycznych.

Psotnik wieszczek — Troctes divinatorius żyje w mieszkaniach, bibliotekach, muzeach. Uderzając głową o papier lub drewno powoduje dość głośne stukanie.

Rząd: wszoły — Mallophaga

Pasożyty zewnętrzne ptaków i ssaków. Żyją w piórach, włosach lub na skórze żywicieli. Odżywiają się piórami, włosami, komórkami naskórka oraz krwią, zwłaszcza wydobywającą się z ran i zadrapań. Przenosiciele wielu mikroorganizmów chorobotwórczych. Mogą powodować szkody w hodowli ptactwa domowego. Są także przenosicielami tasiemca psiego. Opisano ok. 5000 gatunków (w Polsce ok. 700).

Ciało drobne, 0,5 — 11 mm długie, spłaszczone, z dużym, szerokim, spłasz-czonym tułowiem i odwłokiem. Czułki krótkie, 3-5-członowe. Ciało najczęściej pokryte gęsto włoskami oskórkowymi. Narządy gębowe gryzące, wyspecjalizowane; szczęki II silnie uwstecznione. Skrzydeł brak (ryc. 2251). Nogi krótkie.

Wszoł psi — Trichodectes canis przenosi tasiemca psiego.

Cuclotogaster heterographa żyje w piórach kur.

Bwicola bovis pasożytuje na bydle domowym.

Rząd: wszy — Anoplura

Pasożyty zewnętrzne ssaków. Odżywiają się krwią. Całe życie są związane z żywicielem. Ok. 250 gatunków (w Polsce ok. 25). Mają duże znaczenie epidemiologiczne, przenoszą m. in. drobnoustroje wywołujące tyfus (dur) epidemiczny, krętka europejskiego duru powrotnego.

Ciało płaskie, 0,3 — 8 mm długie, pokryte oskórkowymi włoskami, szczecinami lub kolcami (ryc. 225J, fot. 23B). Narządy gębowe kłująco-ssące. Skrzydeł brak. Nogi czepne z silnymi pazurami.

Dojrzałe postacie żyją ok. miesiąca. Rozmnażają się w sposób ciągły, rozwój trwa przeciętnie 24 dni. Jaja (gnidy) są przyklejane przez samice, w przypadku pasożytowania na człowieku, do włosów lub odzieży za pomocą wydzielin gruczołów płciowych. Dwa gatunki są pasożytami zewnętrznymi człowieka.

Wesz ludzka — Pediculus humanus jest kosmopolityczna. Występuje w dwóch podgatunkach: głowowa — Pediculus humanus capitis i jako odzieżowa — Pediculus humanus uestimenti.

Wesz łonowa — Phthirius pubis charakteryzuje się zwartą krępą budową (fot. 23B). Żyje we włosach okolicy łonowej, pod pachami, u dzieci także na rzęsach i brwiach.

Rząd: przylżerice — Thysanoptera

Synonimy: przylgonogie — Physapoda, wciornastki

Żyją przeważnie na kwiatach, także pod korą drzew, w ściółce i na roślinach szklarniowych. Żywią się sokami roślin, nieliczne drapieżne. Niektóre przenoszą wirusy chorobotwórcze roślin. Ok. 1500 gatunków (w Polsce ok. 200).

591